معماری کاخ اختصاصی نیاوران
مجموعه کاخ نیاوران در شمال شهر تهران ،در محله‌ای به نام نیاوران قرار دارد و شامل چندین بنای تاریخی و موزه است که یکی از این کاخ‌ها یعنی کاخ اختصاصی نیاوران زمانی محل سکونت آخرین شاه ایران به همراه خانواده‌اش بود .این مکان با تمام جاذبه‌های گردشگری خود سالهاست که درهایش را به روی علاقه‌مندان باز کرده تا گردشگران از فضای زیبا و معماری شگفت انگیز این محیط لذت ببرند .در این مقاله قصد داریم به‌طور اختصاصی نگاهی به معماری کاخ نیاوران و طراحی داخلی آن بیندازیم.
کاخ نیاوران
مجموعه کاخ نیاوران یک بنای تاریخی است که در شمیران (شمال تهران) و در یک باغ 9 هزار متری ساخته شده است .این بنای تاریخی شامل چند کاخ و یک موزه است که قدمت آن‌ها به دوران قاجار و پهلوی باز می‌گردد .این مجموعه تاریخی که در محله نیاوران ،یکی از محله‌های قدیمی تهران بنا شده است ،ابتدا به دستور فتحعلی شاه ،یکی از پادشاهان سلسله قاجار ساخته شد تا تفرجگاه تابستانه پادشاه وقت و نزدیکان او باشد .بعد‌ها به دستور ناصرالدین شاه ساختمان دیگری در اواخر دوره قاجار در گوشه‌ای از باغ به این مجموعه اضافه شد که ابتدا آن را ساختمان احمدشاه قاجار نامیدند .با گذشت زمان و روی کار آمدن سلسله پهلوی ،نام این بنای تاریخی به صاحب قرنی تغییر کرد.
در زمان حکومت سلسله پهلوی در ایران ،به دستور محمدرضا شاه ،بناهای متعدد و قدیمی درون باغ تخریب شدند و بنای جدیدی با نام کاخ اختصاصی نیاوران ساخته شد تا محل زندگی شاه و خانواده او باشد. معماری کاخ نیاوران در سال 1958 توسط مهندس معمار سرشناسی به نام محسن فروغی انجام شد و ساخت آن با توقف‌هایی که در سال‌های مختلف داشت ،بلاخره در سال 1967 به پایان رسید.
این کاخ به غیر از آنکه محلی برای اقامت و زندگی شاه و خانواده‌اش بود ،مهمان‌سرای سران خارجه دیگر کشور‌ها بود که به دلایل مختلف به ایران سفر می‌کردند .شاه وقت ایران در بخش‌های مختلف این کاخ به پذیرایی از مهمانان و برگزاری جشن‌های مختلف می‌پرداخت.
با انقلاب اسلامی ایران در سال 1979 و ترک کاخ نیاوران توسط شاه و خانواده‌اش ،سال‌های زیادی درب‌های این مکان تاریخی روی همگان بسته شد اما در نهایت به دستور وزارت گردشگردی و در پی تعمیرات صورت گرفته و به علت زیبایی خیره‌کننده معماری کاخ نیاوران ،این مجموعه برای بازدید عموم آماده شد.
کوشک احمد شاهی
قسمت قابل توجه دیگری که در معماری کاخ نیاوران ،توجه بسیاری از علاقه‌مندان را به خود جذب می‌کند ،کوشک احمد شاهی است .این کوشک با زیر‌بنای 800 متر مربعی در شمال باغ نیاوران و در روزهای پایانی دوره قاجار در دو طبقه اصلی ساخته شد تا تفریح‌گاهی برای احمد شاه باشد .نمای بیرونی این کوشک آجری است و در میان طبقات اول و دوم نیز ستون‌های گچی و آجری به چشم می‌خورند. با روی کار آمدن خاندان پهلوی و ساکن شدن محمدرضا شاه در این باغ ،کوشک احمد شاهی با تغییر کامل دکوراسیون داخلی و مبلمان به عنوان دفتر کاری رضا پهلوی مورد استفاده قرار گرفت.
طبقه همکف این کوشک از یک سالن بزرگ تشکیل شده که در میان این سالن حوضچه‌ای از جنس سنگ مرمر قرار دارد .در اطراف این حوض و در طول دو راهرویی که در این طبقه قرار دارند ،شش اتاق مختلف مشاهده می‌شود.
در طبقه دوم این بنا سالن مرکزی و یک ایوان سراسری و همچنین اتاق موسیقی به چشم می‌خورد.
درون این بنای تاریخی نیز همانند درگیر کاخ‌ها ،وسائل لوکس و تزئینی نفیس بسیاری قرار دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به عاج فیل ،مجسمه‌هایی از جنس نقره ،چوب اعلا و … اشاره کرد.
همچنین هدایای مختلفی که از کشورهای مانند هند و رومانی به پادشاه ایران تقدیم شده است ،در این کاخ جمع آوری شده‌اند .پس از آنکه در سال 2000 درهای این کوشک بر روی بازدید‌کنندگان باز شد ،این کوشک به موزه‌ای تبدیل شد که در آن انواع نقاشی‌های تاریخی ،فسیل‌های گیاهی و جانوری ،سنگ‌های معدنی و تزئینی و … نگه‌داری می‌شود.
موزه جهان نما
یکی درگیر از بخش‌های دیدنی و جذاب در معماری کاخ نیاوران ،موزه جهان‌نما است که در قسمت غربی کاخ صاحبقرانیه واقع شده و در زمان حضور شاه و خانواده‌اش ،محلی برای جمع‌آوری سوغاتی‌های دریافتی از دیگر کشور‌ها بوده است .همچنین فرح دیبا ،همسر شاه ،وسایل خریداری شده خود در سفر‌های مختلف را در این بخش از کاخ نگه‌داری می‌کرد.
این فضا شامل چهار سالن در طبقه همکف و یک سالن در زیرزمین است .در معماری کاخ نیاوران از منظر فضای داخلی ،دیوارهای این بخش به گونه‌ای است که پر از نقاشی‌های دیواری بسیار زیبایی است که عمده‌ترین موضوع این نقاشی‌ها گل ،پرنده و مناظر طبیعی است .در هنگام قدم زدن درون این کاخ می‌توانید این نقاشی‌های بزرگ را حتی روی سقف نیز مشاهده کنید .این مجموعه که همانند باقی قسمت‌های کاخ با فرار شاه از ایران بسته شده بود ،در سال 1997 به عنوان موزه جهان‌نما افتتاح شد.
آثار این موزه در دو بخش مجزا به نمایش گذاشته شده است. هنر پیش از تاریخ اسلام و آثار هنری معاصر ایران و جهان .برخی از این آثار شامل آثار فلزی لرستان ،آثار سرامیکی املش ،آثار هنری سرخپوستان آمریکای شمالی مربوط به قرن اول و دوم قبل از مسیح است و آثاری از هنرمندان معاصر ایران از جمله سهراب سپهری ،ناصر اویسی ، فرامرز پیلارم ،جعفر روحبخش ،پرویز کلانتری ،بهمن محصص ،سیراک ملکونیان ،جازه طباطبایی ،مش اسماعیل ،پرویز تناولی و آثاری از هنرمدان غیرایرانی مانند آثار جورج براک ،آثار پل گوگن ،آثار پل کلی و پابلو پیکاسو نیز در این مجموعه مشاهده می‌شود.
محسن فروغی ،معمار کاخ نیاوران
محسن فروغی متولد سال 1907 در تهران ،فرزند دولتمرد مشهور آن زمان یعنی محمد‌علی فروغی است که در حوزه سیاست فعالیت می‌کرد .محسن فروغی که یکی از پیشگامان معماری مدرن در ایران است و معماری کاخ نیاوران را انجام داده ،تحصیلات خود را در دانشگاه‌های معتبر فرانسه گذرانده است.
محسن فروغی در اوایل جوانی در سال 1926 برای ادامه تحصیل راهی فرانسه شد .او پس از گذراندن موفقیت‌آمیز امتحان‌های دشوار ورودی و کنکور ،در مرکز هنر‌های زیبای پاریس پذیرفته شد و رشته معماری را برای خود انتخاب کرد .او با تلاش فراوان در سال 1937 به عنوان رتبه اول کلاس از این مرکز فارغ‌التحصیل شده و پس از اخذ مدرک به وطن بازگشت .محسن فروغی پس از بازگشت به ایران ،به تدریس در دانشکده معماری که آن زمان از پردیس دانشگاه تهران جدا بود و همچنین دانشکده مهندسی دانشگاه تهران مشغول شد .کیفیت بالای فعالیت‌های او باعث شد که پس از مدت کوتاهی به عنوان یکی از تاثیر‌گذار‌ترین اساتید دانشگاه شناخته شود .در سال‌های بعد فعالیت‌اش و در راستای افزایش شهرت و اعتبار او ،به همکاری با بزرگانی همچون علی صادق ،کیقباد ظهر و حیدر ضیایی پرداخت.
کارنامه برخی از معروف‌ترین فعالیت‌های او در این سال‌ها به شرح زیر است :
طراحی طرح جامع دانشگاه تهران
طراحی دانشکده حقوق دانشگاه تهران
طراحی مراکز بانک ملی در شهر‌های تهران ،شیراز ،اصفهان و تبریز ،
طراحی خیابان ایران در پاریس
طراحی مجلس سنا ایران
طراحی مقبره رضاشاه
معماری کاخ نیاوران
طراحی مقبره افراد سرشناس ایرانی مثل سعدی در شیراز و باباطاهر در همدان
تاسیس اولین ژورنال معماری در ایران با نام معمار
ریاست دانشکده هنر دانشگاه تهران به مدت 9 سال
فروغی در سال 1979 با انقلاب اسلامی در ایران برای مدتی به زندان افتاد که در نهایت چند ماه پس از آزادی در سال 1983 در تهران درگذشت.
معماری کاخ نیاوران
معماری کاخ نیاوران که برای سال‌ها محل زندگی محمدرضا شاه پهلوی و خانواده او بود ،به گونه‌ای است که ساختاری چهار ضلعی دارد و از دو طبقه کامل و یک نیم طبقه تشکیل شده است .این کاخ نیز همانند دیگر کاخ‌های خانواده سلطنتی زیبایی‌های خیره‌کننده منحصر به فرد خود را دارد اما جالب است بدانید که معماری کاخ نیاوران یک تفاوت اصلی با دیگر کاخ‌های مشابه‌اش دارد که این تفاوت در سقف آن ظاهر شده است .در ادامه مطالب با مروری مختصر بر معماری کاخ نیاوران در طبقه‌های اول ،دوم و طبقه میانی ،این تفاوت را نیز در انتها بررسی می‌کنیم.
فضای بیرونی
پیش از ورود ،وقتی از بیرون نگاهی به معماری کاخ نیاوران می‌اندازیم ،ستون‌های بلند و سفید رنگی را می‌بینیم که بالا رفته‌اند و علاوه بر حفظ استقامت بنا ،جلال و شکوه این سازه عظیم را یادآور می‌شوند .ستون‌ها با عبور از کنار بالکن‌هایی که در طبقه دوم قرار دارند زیر سقف کاخ به پایان می‌رسند .بالکن‌ها هرکدام مخصوص اتاق خاصی بوده و با ایستادن در این بالکن‌ها می‌توان شاهد منظره زیبایی از باغ 9 هزار متری بود .
فضای داخلی
طبقه اول
معماری کاخ نیاوران از نظر فضای داخلی به این صورت است که طبقه اول به مهمانان و پذیرایی از آن‌ها اختصاص یافته است یعنی در این طبقه اتاق‌های مختلفی از جمله تالار آیینه ،سینمای خصوصی ،اتاق غذاخوری ،اتاق پذیرایی و سالن‌های جانبی قرار دارد.
این اتاق‌ها اکثرا دارای پنجره‌های بلند و بزرگ هستند تا روشنایی فضا را به حداکثر مقدار ممکن برسانند .طراحی داخلی در معماری کاخ نیاوران مبتنی بر استفاده از ایده‌های مدرن باستان‌شناسی ایرانی است و تزئیناتی که در این فضا انجام شده است،ترکیبی از هنر دوره‌های قبل و بعد از اسلام را یادآور می‌شود .به عنوان مثال در کنار تمام اشیا مدرن و لوکسی که در این فضا قرار دارند ،می‌توان گچ‌کاری‌های بی‌نظیری را روی دیوار‌ها و سقف مشاهده کرد که کار دست استاد عبداللهی ،یکی از معروف‌ترین گچ‌کار‌های آن زمان می‌باشد .همچنین در معماری کاخ نیاوران آینه‌کاری‌هایی به چشم می‌خورند که کار استاد علی اصغر هستند .کاشی‌کاری‌هایی که در بیرون و در ورودی کاخ نیز جلب توجه می‌کنند ،نتیجه زحمات استاد کاظم‌پور و ایلیا هستند که همگی نشان دهنده ترکیب هنر اسلامی در دوره‌های مختلف است.
تالار آبی
سالن بزرگی در گوشه‌ای از کاخ است که اکثرا برای برگذاری مهمانی‌های خانواده سلطنتی مورد استفاده قرار می‌گرفت .از جمله یکی از بزرگترین مهمانی‌هایی که در این تالار برگزار شد می‌توان به مهمانی جشن سال نو اشاره کرد که اشخاصی همانند جیمی کارتر ،رئیس جمهور سابق ایالات متحده در این مهمانی حضور داشتند .این اتاق به خاطر داشتن پرده‌ها و دیوارهای آبی رنگ و همچنین حضور یک آبنمای بزرگ روبروی در ورودی این تالار درون باغ در طراحی معماری کاخ نیاوران ،به این نام شهرت یافته است .
امروزه از این تالار به عنوان موزه‌ای برای نمایش پارچه‌ها و لباس‌هایی که از خانواده سلطنتی به جا مانده است ،استفاده می‌شود .همچنین چندین تابلو و اثر نقاشی مشهور نیز روی دیوارهای این تالار به نمایش گذاشته شده است.
سینمای خصوصی
سینمای خصوصی از دیگر بخش‌های مدرنی است که در معماری کاخ نیاوران مورد توجه همگان واقع شد .این بخش در فضایی با ابعادی حدود 400 متر مربع قرار گرفته است و در آن علاوه بر صندلی‌های راحتی که به رنگ سبز فسفری کمرنگ می‌باشند ،می‌توان شاهد اتاق آپارات و فضای مخصوص پخش و تماشای فیلم بود .کف‌پوش کرم رنگ و لوستر آویز سراسری مجموعا فضایی آرامش‌بخش برای تماشای فیلم را فراهم کرده اند.
اتاق غذاخوری
اتاق غذاخوری در طرح معماری کاخ نیاوران در ضلع جنوب شرقی و در طبقه اول قرار دارد .در این اتاق که وعده‌های غذایی صبحانه ،نهار و شام صرف می‌شود ،میز بزرگ 24 نفره‌ای قرار دارد که ظروف آن ساخت کارخانه‌های رزنتال و باواریا (آلمان)، باکارا (فرانسه) و موزر (چکسلواکی) به سفارش دربار پهلوی است .همچنین شمعدان‌ها و ظروفی که با طلا و نقره تزئین شده اند ،از کشورهایی مثل انگلستان متعلق به قرن 19 میلادی وارد ایران شده و روی این میز قرار گرفته‌اند .
اتاق پذیرایی
اتاق پذیرایی که اصلی‌ترین اتاق حضور مهمانان دربار بوده ،با چندین دست مبل و صندلی نفیس پر شده است .تمام این مبل‌ها و صندلی‌ها ساخت کشورهای فرانسه و آلمان بوده و به دستور دربار برای این کاخ طراحی شده اند .همچنین دیوارهای این اتاق با تابلو‌های نفیس و ارزشمندی تزئین شده است که لیست آن‌ها به صورت زیر می‌باشد :
سه زن اثر ماری لورنسن
تصویری از فرح دیبا اثر ویدال کورداس
منظره اثر آلفرد سیسلی
چهره دو زن اثر جی . گلدرن
موتمارتر پاریس اثر اوتریلو
تصویر محمدرضا پهلوی اثر وی. اف. دراپر
موتمارتر پاریس اثر الیز مالکت
جنگل اثر مارویک کرلامینگل
علاوه بر این آثار ارزشمند و بین‌المللی ،دو نقاشی از محسن فروغی ،مهندسی که معماری کاخ نیاوران را برعهده داشت ،و بهمن محصص بر روی دیوار‌ها مشاهده می‌شود.
فرش‌هایی که در این اتاق مورد استفاده قرار گرفته‌اند ،بافت اصفهان و یا کرمان بوده و از جنس نخ و کرک اعلا به صورت دست بافت تهیه شده اند.
در گوشه‌ای از این اتاق نیز یک پیانو آلمانی که در سال 1967 از طرف سفارت آلمان به شاه هدیه شد ،مشاهده می‌شود .در نهایت ترکیب رنگی دیوار‌ها ،پرده‌ها و مبل‌ها به گونه‌ای است که همخوانی بی‌نظیری با هم دارند و نشان می‌دهند که معماری کاخ نیاوران چه از منظر معماری فضای خارجی و چه از منظر معماری فضای داخلی ،کاری شگرف و مثال‌زدنی است.
طبقه میانی کاخ
وقتی از پله‌هایی که در طبقه اول قرار دارند بالا رفته و به طبقه دوم نزدیک می‌شویم ،در این میان شاهد یک نیم‌طبقه در فضای میانی هستیم که از آن به عنوان فضای کاری یاد می‌شود .زیرا این نیم طبقه شامل اتاق‌های متعدد مختلفی مانند اتاق کار شاه ،دفتر ،اتاق کنفرانس ،اتاق دبیر می‌باشد.
علاوه بر این‌ها ،در این نیم طبقه اتاق خواب آخرین فرزند شاه و اتاق ندیمه او نیز قرار دارد.
طبقه دوم
طبقه دوم که حالت دوبلکس داشته و به طبقه اول دید دارد ،به نسبت این طبقه فضای خصوصی‌تری است زیرا اتاق خواب شاه و همسرش ،اتاق خواب هر کدام از فرزندان شاه و اتاق خواب هر کدام از ندیمه‌های فرزندان در این طبقه قرار دارد .دیوارهای این طبقه نیز همانند طبقه اول پر از آثار هنری گران‌بها و خیره‌کننده است که اکثرا هدایا سران کشورهای مختلف و مشاهیر بین‌المللی می‌باشد .معماری کاخ نیاوران در طبقه دوم به صورتی است که علاوه بر اتاق خواب‌ها ،اتاق‌هایی برای مطالعه فرزندان شاه نیز به صورت مجزا در نظر گرفته شده است .وسایل بازی و سرگرمی که در این اتاق‌ها به چشم می‌خورند همگی ساخت سفارشی کمپانی‌های بزرگ و مطرح جهان مانند والت دیزنی هستند .همچنین در این طبقه ،در انتهای راهرو اتاق دیگری هم قرار دارد که اصطلاحا به آن اتاق لباس گفته می‌شود زیرا مجموعه لباسهای رسمی شاه ،مدال‌ها و نشان‌هایش ،لباسهای رسمی فرح دیبا ،میز آرایش او و … در این مکان جمع‌آوری شده‌اند.
در این طبقه سرتان را بالا کنید و نگاهی به سقف بیندازید احتمالا از دیدن ساختار عجیب و جالب آن که شبکه‌بندی‌هایی از جنس آلمینیوم است ،تعجب می‌کنید زیرا همانطور که گفتیم این کاخ یک تفاوت جالب و عجیب با دیگر کاخ‌ها همانند کاخ گلستان و کاخ صاحبقرانیه دارد و آن این است که این سقف شبکه بندی سقفی متحرک است و در روزهای آفتابی می‌توان آن را کنار زد و از آسمان آبی و آفتابی لذت برد.
مجموعه کاخ نیاوران که بنایی عظیم و قدیمی در شمال شهر تهران است ،امروزه درب‌های خود را به روی گردشگران باز کرده و بازدید کنندگان می‌توانند از معماری کاخ نیاوران که به طرز عجیب و شگفت‌آوری زیبا است ،لذت ببرند .در این باغ 9 هزار متری ،چندین کاخ و موزه قرار دارند که در هرکدام از آن‌ها می‌توان شاهد زیبایی‌های خیره کننده‌ای از وسایل لوکس گرفته تا گچ‌بری و کاشی‌کاری و … بود .معماری کاخ نیاوران که به عهده محسن فروغی ،مهندس برجسته ایرانی بود ،امروزه یکی از شاهکار‌های معماری ایرانی است.
