همانطور که می‌دانید ایران از جمله کشورهایی است که در بحث معماری، در جهان حرف اول را می‌زند. اهمیت معماری در شهرسازی بر کسی پوشیده نیست. معماری زیبا، تاثیر زیادی در رشد یک استان و کشور دارد و یکی از عوامل مهم جذب توریست و گردشگر است. این تاثیر تنها محدود به زیباسازی یک منطقه نیست و حامل پیام‌های دیگری نیز هست. معماری، فرهنگ یک ملت را به جهان و آیندگان معرفی می‌کند و به همین دلیل حائز اهمیت است. در این بین، معماری استان همدان، همواره مورد توجه گردشگران بوده است و یکی از عوامل شهرت استان همدان معماری آن است.
کشور ایران از گذشته تا کنون تاکید خاصی بر سبک‌های معماری اسلامی داشته است و در هر استان آن می‌توان آثار فاخری یافت. از میان تمامی استان‌ها، معماری استان همدان اهمیت بیشتری دارد. نکته قابل توجه و جالب در معماری استان همدان، معماری متفاوت بناها و آثار تاریخی آن است.
آثار تاریخی موجود در همدان علاوه بر بافت سنتی و اسلامی در معماری خود، نشانه‌هایی از معماری مدرن را نیز در خود جای داده‌اند و حتی در مواردی، بسیار بهتر از معماری مدرن عمل کرده‌اند. به همین دلیل امروزه استان همدان جز یکی از پربازدیدترین استان‌های کشور به حساب می‌آید.
در این مقاله قصد داریم شما را با معماری استان همدان و بناهای تاریخی ساخته شده در آن آشنا کنیم ، سبک‌های مختلف معماری آن را بررسی نماییم و به تحلیل چند نمونه از آثار آن بپردازیم.
پیشینه تاریخی معماری استان همدان
شهر همدان یکی از شهرهای تاریخی ایران است. هگمتانه نامی است که پادشاهان ماد برای آن انتخاب کردند و آن را به پایتختی خود برگزیدند. قدمت تاریخی این شهر به قدری بالاست که مجلس شورای اسلامی در سال 1385 همدان را به عنوان پایتخت تاریخ و تمدن ایران معرفی کرد. هم اکنون نیز به خاطر معماری استان همدان و وجود آثار و بناهای تاریخی در آن، این شهر به عنوان پنجمین شهر فرهنگی و توریستی شناخته می‌شود. آثار تاریخی موجود در این شهر متعلق به پادشاهان هخامنشی، اشکانی، ساسانی، آل بویه و سلجوقی است. به عنوان مثال، گنج نامه از قدیمی‌ترین آثار به جا مانده از دوران هخامنشیان است که در هگمتانه قرار دارد.
علاوه بر بناها و آثار تاریخی با معماری سنتی و اسلامی ، در معماری استان همدان از طراحی‌های مدرن برای شهرسازی و طراحی ساختمان‌ها نیز استفاده شده است. در این مقاله قصد داریم شما را با سازه‌های مختلف که با معماری اسلامی و اروپایی ساخته شده‌اند آشنا کنیم و برجسته‌ترین سبک طراحی شهری در استان همدان را به شما معرفی نماییم. معماری استان همدان رمز و راز و شگفتی‌های زیادی دارد که در ادامه این مقاله شما را با آن‌ها آشنا خواهیم کرد، پس ما را تا پایان همراهی کنید.
شاهکار معماری و هنر اسلامی در معماری استان همدان
همان‌گونه که پیش‌تر اشاره کردیم همدان شهری قدمت‌دار است و چون دوره‌های تاریخی زیادی را دیده است، بناهای به جا مانده از آن دوران‌ها دارای معماری اسلامی و سنتی خاصی هستند. تعداد این بناها زیاد است و معرفی همه آن‌ها کار راحتی نیست به همین دلیل در این مقاله سعی شده است تا برجسته‌ترین و معروف‌ترین بناهای ساخته شده در استان همدان به شما معرفی گردد و معماری آن‌ها مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد.
از جمله بناهای سنتی برجسته‌ای که در معماری استان همدان می‌درخشند، می‌توان به آثار زیر اشاره نمود:
- آرامگاه بوعلی سینا که در میدان بیضی شکل بوعلی سینا قرار دارد.
- مقبره استر و مردخای که در مرکز شهر ساخته شده است و همانند سایر سازه‌های اسلامی، معماری گنبد شکل دارد.
- برج قربان که به قرن هفتم یا هشتم هجری تعلق دارد و در محله زندی‌ها واقع شده است.
- بازار قدیمی همدان که از 36 بازار و راسته بازار و 26 سرا و کاروانسرا ساخته شده است، معماری این بازار به دوره قاجار بر می‌گردد.
- سراها و کاروانسراها که به دو دسته تجاری و کاروانی تقسیم شده‌اند.
- گنبد علویان که یکی از آثار به جا مانده از دوره سلجوقیان است.
- آرامگاه بابا طاهر عریان نیز از دیگر بناهایی است که در دوره سلجوقیان ساخته شده است.
مجموعه‌ی بالا تشکیل‌دهنده‌ی معماری استان همدان با بافت سنتی و اسلامی است و ارزشی به قدمت تاریخ دارد. در ادامه به تحلیل معماری چند نمونه از آن‌ها می‌پردازیم.
اهمیت آرامگاه بوعلی سینا در شهرت جهانی معماری استان همدان
آرامگاه ابو علی سینا در سال 1330 و در هزارمین سالگرد تولد ابوعلی سینا، توسط انجمن آثار ملی به عنوان یادبودی برای این حکیم فرزانه ساخته شد. طرح این بنا در سال 1324 توسط هیئت موسسان انتخاب شد، به این صورت که از طراحان خواسته شد طرح‌های پیشنهادی خود را ارائه دهند تا از بین آن‌ها یک طرح به عنوان طرح برتر انتخاب شود. سرانجام طرح آقای هوشنگ سیحون به عنوان طرح برتر انتخاب شد. طرح این بنا تلفیقی از معماری سنتی و امروزی آن زمان بود و این سبکی خاص، در معماری استان همدان به شمار می‌آمد.
عناصر به کار رفته در طراحی این اثر که بافت سنتی زیبایی دارند از قبیل باغچه‌ها، آ‌ب‌نماها، نماکاری‌های سنگی بنا و… روح باستانی خاصی را به این اثر بخشیده‌اند و یادآور کاخ‌ها، سراها و برج‌های قدیمی هستند. در کنار بافت سنتی، معماری مدرن نیز به صورتی کاملا ظریف در این بنا خودنمایی می‌کند و تاثیر شگرفی در معروف شدن معماری استان همدان داشته است. از نظر کارشناسان معماری داخلی این اثر به بناهای مصر و یونان قدیم شباهت دارد و معماری خارجی این بنا یادآور سبک معماری مقبره قابوس است. این تلفیق‌های زیبا موجب شده تا این اثر پیامی را انتقال دهد و بگوید که بوعلی سینا محدود به یک عصر و دوره نیست و شخصیت برجسته‌ی همه‌ی عصرها است.
در برخی منابع ادعا شده که طرح و ایده این بنا بسیار بزرگ‌تر از چیزی بوده که الان ساخته شده است و به دلیل کمبود بودجه آن را کوچک‌تر ساخته‌اند، اما طبق مصاحبه‌ی جناب سیحون این بنا از ابتدا در همین ابعاد در نظر گرفته شده است و تغییری در سایز آن صورت نگرفته است. در حال حاضر این بنا شهرت جهانی دارد و طراح و معمار این بنا به خوبی توانسته‌اند یادواره‌ای درخور برای این حکیم فرزانه خلق کنند.
بررسی تاثیر برج قربان در درخشش معماری استان همدان
برج قربان در سال 1358 به ثبت ملی رسیده است و جز یکی از آثار باستانی با ارزش ایران به شمار می‌آید. در بحث معماری استان همدان برج قربان همواره نقش ویژه‌ای داشته و دارد. این بنا در حد فاصل خیابان‌های طالقانی و مدنی قرار گرفته است و شیخ السلام حسن بن عطار حافظ ابو العلاء همدانی و تعدادی از پادشاهان سلجوقی در این مقبره دفن شده‌اند. در ادامه علت برجستگی این اثر در معماری استان همدان را بیان می‌نماییم.
همنطور که در تصویر مشاهده می‌کنید، ساختمان این برج دوازده ضلعی است، نمای این بنا از قسمت بدنه و گنبد تشکیل شده است، دیواره بیرونی بنا با سنگ‌های تراشدار مکعبی شکل ساخته شده و روی آن را یک دیواره آجری پوشانده است. حالت دوازده ضلعی بنا در داخل نیز حفظ شده و قابل مشاهده است. طاق‌نماهای داخل این سازه به ابعاد، 6 سانتی‌متر ارتفاع، 1/25 عرض و عمق 15 سانتی‌متر است.گنبد آجری این بنا 8 متر بوده و طراحی بسیار ساده‌ای دارد.
نکته جالب در معماری این اثر آن است که در این سازه از تزیینات خاصی استفاده نشده است. نمای داخل و بیرون این بنا به قدری ساده است که هیچ گچ‌بری در آن دیده نمی‌شود و تمام زیبایی آن وابسته به شکل هندسی ساختمان و آجرکاری‌هایش است. روی 4 طاق از این بنا چهار دریچه مشبک آجری همانند پنجره یا نورگیر تعبیه شده که از داخل با قاب‌های چوبی ساده‌ای تزیین شده‌اند، در برخی از منابع گفته شده که این قاب‌ها در اثر آتش‌سوزی آسیب دیده‌اند.
در کنار پیچیدگی معماری سایر بناهای تاریخی ساخته شده در استان همدان، سادگی این اثر، تاثیر خاصی در معماری استان همدان گذاشته و همواره بازدیدکنندگان زیادی را جذب کرده است. با توجه به توضیحات داده شده، اکنون می‌توانید علت شهرت این بنا را بهتر درک می‌کنید.
گنبد علویان
گنبد علویان یکی از آثار به جا مانده از دوره سلجوقیان است و در سده 6 و 7 هجری ساخته شده است. این سازه در ابتدا به عنوان مسجد بنا شد اما پس از مرگ این خاندان به سردابی برای دفن آن‌ها تبدیل گشت. اولین نکته‌ای که این بنا را جز یکی از آثار برجسته در معماری استان همدان قرار داده ، گچ‌بری‌های فوق العاده زیبای این بنا است. در قسمت سردر این بنا کادری مستطیل شکل قرار دارد که با گچ‌بری‌های لانه‌زنبوری شکل، شامل گل و بوته‌های در هم پیچیده شده طراحی شده و روی قسمت خارجی آن کتیبه‌ای گچ‌بری شده از آیات قرآن به خط کوفی نوشته شده است. همچنین در بالاترین قسمت طاق‌نما گچ‌بری‌های مثلثی و ستاره‌ای شکل، خودنمایی می‌کنند.
شکل هندسی این بنا همانند مکعب مستطیل است و 4 جرز به شکل ستون، به ارتفاع حدود 6 متر در چهار گوشه آن قرار گرفته‌اند. هر ستون دارای پنج طاق‌نمای مثلثی شکل فرورفته، به ارتفاع 8 متر است که ستون‌ها را به شکل ستاره‌ای نیمه، با هشت‌پر درآورده است.
از دیگر نکات جالب در معماری این بنا راه پله‌های تعبیه شده در آن است. برای دسترسی به سقف، راه‌پله‌های کم‌عرضی در برج شمال شرقی تعبیه شده است. همچنین برای راه‌یابی به سرداب اشکوب پایینی، که محل دفن دو تن از خاندان علویان است از راه‌پله‌ای خاص که درون محراب ساخته شده است استفاده می‌شود.
از معماری منحصر به فرد این بنا هر آنچه بگوییم کم است، بدون شک درک درست معماری چنین آثاری با خواندن یک مقاله محقق نخواهد شد و نیازمند مطالعات بسیار است.
آرامگاه باباطاهر عریان
آرامگاه باباطاهر عریان برای یادبود این شاعر بزرگ ایرانی در دوره سلجوقیان، در حدود قرون 7 و 8 قمری ساخته شد. این بنا به مرور زمان با مرمت‌های صورت گرفته تغییر شکل یافت و بازسازی شد. امروزه این بنا به عنوان اثری شاخص در معماری استان همدان معرفی می‌شود.
آرامگاه بر فراز تپه‌ای در شمال غربی همدان ساخته شده است و ارتفاعی حدود 20 الی 30 متر دارد. ساختمان آن به شکل هشت ضلعی طراحی شده و گنبد فیروزه‌ای رنگ آن بر خلاف سایر گنبدها که از نظر هندسی گرد هستند، به شکل یک منشور هشت ضلعی است. عمده مصالح به کار رفته در زمان سلجوقیان آجر بوده است اما همانطور که گفته شد پس از مرمت‌های صورت گرفته و بازسازی‌ها از سنگ گرانیت استفاده شد تا این بنا استحکام بیشتری داشته باشد.
بنای اصلی این آرامگاه ابعادی در حدود 10 متر در 10 متر دارد و با منشورهایی پوشیده شده که نور را از خود عبور می‌دهند و منافذ نوری هستند. کاشی‌کاری‌های به کار رفته در این بنا فوق‌العاده زیبا و چشم‌نواز هستند و نمایی عرفانی به این آرامگاه بخشیده‌اند. در قسمت پایین دیواره‌ها و مقبره 24 کتیبه حاوی اشعار این شاعر عظیم‌شان وجود دارد که یادآور هنر این شاعر است و زیبایی این بنا را دوچندان کرده است.
فضای بیرون این آرامگاه در عین سادگی زیبایی خاص خود را دارد و با چمن‌های سرسبز پوشیده شده و هماهنگی خیلی خوبی با ساختمان بنا ایجاد کرده است. معماری این بنا به قدری خاص و زیباست که آن را به شاهکاری در معماری استان همدان تبدیل کرده است.
طراحی شهری در معماری استان همدان
استان همدان علاوه بر معماری‌های سنتی در بناها و ساختمان‌ها دارای شاهکارهایی از تلفیق معماری مدرن و سنتی در طراحی شهری خود نیز هست. معروف‌ترین معماری شهری در ایران، معماری میدان امام خمینی (ره) است که در سال 1307 شمسی، مهندسی آلمانی به نام کارل فریش آن را در مرکز استان همدان اجرا کرد؛ در این معماری از نقشه‌های شعاعی استفاده شده است. شش خیابان اصلی شهر به نام‌های تختی، شهدا، باباطاهر، اکباتان، بوعلی و شریعتی به میدان مرکز شهر همدان متصل هستند و باعث شده‌اند تا حلقه‌هایی بسیار بزرگ از کمربندی‌ها دور این میدان ایجاد شود.
معماری نظیر این میدان در کشور هلند، شهر آمستردام دیده شده و همدان تنها شهر در ایران است که از این طراحی استفاده کرده است. وجود 12 گنبد نقره‌ای در ابتدای بلوارها به نیت 12 امام شیعه جلوه خاصی به شهر بخشیده است. در حقیقت این میدان تلفیقی از معماری اسلامی و اروپایی است که انقلاب بزرگی در معماری استان همدان به حساب می‌آید.
هرچند این میدان طراحی خاص و منحصر به فردی دارد اما دارای یک عیب بزرگ نیز هست! همدان مراکز علمی و دانشگاه‌های مختلف و سطح بالایی دارد، به همین دلیل دانشجویان از شهرهای گوناگون به این استان نقل مکان می‌کنند تا به ادامه تحصیل بپردازند، از این رو این شهر جمعیت بالایی دارد و همواره پرجمعیت شناخته می‌شود. استفاده از این نوع معماری و جمعیت بالای این شهر سبب شده تا میدان اصلی ترافیک‌های سنگینی را تجربه کند و در اکثر مواقع شلوغ باشد. هر چند نمی‌توان از این عیب چشم پوشی کرد، اما طراحی این سازه به قدری ارزشمند است که معماری استان همدان را کاملا تحت تاثیر خود قرار داده است.
معماری استان همدان در یک نگاه
در این مقاله تلاش کردیم معروف‌ترین آثار تاریخی استان همدان را از نظر معماری بررسی کنیم و دلیل اهمیت این استان در بحث معماری، باستان‌شناسی و تاریخ‌شناسی را بیان نماییم. به طور خلاصه آثار ذکر شده به شرح زیر هستند که در دو دسته معرفی معماری بناهای تاریخی و معرفی معماری شهری قرار می‌گیرند:
- آثار کهن به جا مانده از پیشینیان همچون آرامگاه باباطاهر عریان، آرامگاه ابوعلی سینا، گنبد علویان، مقبره استر و مردخای، برج قربان، بازار قدیمی همدان، سراها و کاروانسراها و… که در استان همدان واقع شده‌اند و از جمله معروف‌ترین شاهکارهای دوران هستند.
- میدان امام خمینی (ره) که انقلابی بزرگ در معماری استان همدان به حساب می‌آید و باعث شهرت جهانی همدان شده است.
به یقین وجود چنین آثار فاخری همانند شناسنامه یک ملت است که آداب و رسوم و عقاید گذشتگان را به آینده انتقال می‌دهد. هر کدام از بناهای ذکر شده همانند یک دانشگاه است که با مطالعه روی هر کدام از آن‌ها می‌توان دریایی از علم را آموخت و ایده‌های نابی برای معماری‌های جدید را از آن‌ها الهام گرفت. معماری استان همدان همچون گنجینه‌ای گرانبها است که نباید از آن غافل شد. این آثار میراث یک کشور به حساب می‌آیند که فهم آن‌ها برای هر ایرانی ضروری است.
حال که به پایان مقاله رسیدید بدون شک دلیل برجسته شدن معماری استان همدان را فهمیده و تفاوت این استان با سایر استان‌های کشور را درک کرده‌اید. از اینکه ما را تا پایان همراهی کردید سپاس گزاریم.
