از دوران تحصیل خود به یاد داریم که وقتی به جسمی گرما و حرارت می‌دهیم، انرژی جنبشی ذرات سازنده‌ی آن افزایش می‌یابد. به دنبال افزایش انرژی جنبشی و تحرکات مولکولی، اتم‌ها و ذرات سازنده‌ی جسم، خواهان فضای بیشتری برای جنب و جوش خود هستند. این امر سبب می‌شود ماده دچار افزایش حجم یا انبساط شود. به میزان افزایش حجم ماده، در اثر افزایش دما، ضریب انبساط حرارتی می‌گویند. لذا در هنگام طراحی مواد و قطعات، باید فضایی را برای حرکت آزادانه اجزا جهت انبساط طولی و عرضی، مانند درز انبساط در نظر گرفت.
به‌طور کلی می‌توان گفت انبساط حرارتی در تمامی مواد وجود دارد. انبساط حرارتی هنگامی که اجزایی با ضریب انبساط حرارتی متفاوت در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند، اهمیت بیشتری پیدا می‌کنند. لذا برای جلوگیری از خرابی‌های احتمالی، بین اجزا و قطعات فضایی را برای انبساط آزادانه مواد مانند درز انبساط در نظر می‌گیرند. در ساختمان‌ها و آپارتمان‌ها نیز برای جلوگیری از تنش‌های ناشی از انبساط و انقباض اجزای سازنده‌ی ساختمان و خرابی‌هایی که به دنبال آن به‌وجود می‌آید، از درز انبساط استفاده می‌شود.
در ادامه این مقاله همراه ما باشید تا با مفهوم درز انبساط، تفاوت آن با درز انقطاع و چگونگی پر شدن این درزها بیشتر آشنا شوید. همچنین در انتهای این مقاله به وجود این درزها از نظر قانونی و نقش مهندسان ناظر و پیمانکاران در این خصوص خواهیم پرداخت.
درز انبساط چیست؟
در ساختمان‌ها و آپارتمان‌ها برای جلوگیری از خرابی‌های احتمالی ناشی از انبساط و انقباض، از درز انبساط استفاده می‌کنند. ساختمان در اثر تغییر درجه حرارتی که در داخل آن به وجود می‌آید و یا تغییرات دمایی ناشی از تغییر فصل، دچار انبساط و انقباض می‌شود. لذا تعبیه فضایی مانند درز انبساط که مواد و مصالح، بتوانند انبساط و یا انقباض خود را در آن جبران کنند، امری ضروری است. همچنین استفاده از درز انبساط در ساختمان‌های بزرگی که از چند بلوک بهم پیوسته ساخته شده‌اند، ضروری است. لذا باید مکان مناسبی برای تعبیه این درزها در طول ساختمان در نظر گرفت.
تعیین محل تعبیه درز انبساط در ساختمان به عوامل مختلفی بستگی دارد. از جمله این عوامل می‌توان به نوع ساختمان، تعداد طبقات تشکیل دهنده، مصالح مصرفی در ساخت و تولید و آب و هوای محل احداث ساختمان اشاره کرد. باید در نظر داشته باشیم که در کلیه‌ی ساختمان‌هایی که ارتفاعی بیش از 50 متر دارند، از درز انبساط استفاده می‌شود.
همچنین به‌طور کلی می‌توان گفت که از درز انبساط در ساختمان‌هایی که نسبت طول به عرض آن‌ها از یک سوم بیشتر است، استفاده می‌شود. محل قرارگیری درز انبساط امری محاسباتی و مهندسی است که توسط فرد متخصص اندازه‌گیری می‌شود.
درز انقطاع چیست؟ تفاوت درز انبساط و انقطاع؟
چنان‌چه ساختمان‌هایی که در مجاورت هم قرار دارند، بدون هیچ فاصله‌ای از یکدیگر ساخته شوند، در زمان وقوع حوادث طبیعی مانند وزش باد شدید، طوفان‌های سهمگین، زلزله و… خرابی یک ساختمان، موجب خرابی و ریزش ساختمان مجاور می‌شود. بسیاری از اوقات ساختمانی فرسوده در اثر تنش‌های محیطی نه چندان بالا دچار فروپاشی شده و تمامی بار خود را به ساختمان‌هایی که در مجاورت آن قرار دارد، منتقل می‌کند. برای جلوگیری و کاهش خسارات ناشی از این امر، از نوع دیگری از درزها به نام درز انقطاع استفاده می‌شود.
در محل این درزها که بر خلاف درز انبساط به‌صورت عرضی تعبیه می‌شوند، میلگرد و بتن بین دو بلوک مجاور به‌طور کامل قطع می‌شود و به این ترتیب دو بخش سازه هیچ‌گونه اتصالی با یکدیگر ندارند. لازم است ذکر کنیم که حداقل درز انقطاع در تراز هر طبقه یک صدم ارتفاع آن تراز از روی شالوده است. درز انقطاع در ساختمان‌هایی که ارتفاعی بیش از 12 متر داشته و یا دارای بیشتر از 4 طبقه می‌باشند، تعبیه می‌شود.
لازم به ذکر است که فاصله بین دو ساختمان را می‌توان با مواد و مصالحی که خواص مکانیکی ضعیفی دارند و به راحتی خرد می‌شوند، پر نمود. همچنین با قالب بندی و گذاشتن یونولیت در محل درز، این مهم اجرا می‌شود.
درزهای ساختمانی(انبساطی و انقطاعی) چگونه پر می‌شوند؟
برای اجرا و پیاده‌سازی درزهای ساختمانی از مصالح مختلفی استفاده می‌شود. این مصالح با توجه به عوامل متعددی انتخاب می‌شوند و بسته به شرایط محیطی و باری که به آن‌ها اعمال می‌شود، انتخاب می‌گردند. بنابراین باید در هنگام طراحی درزهای ساختمانی به چگونگی پر کردن آن‌ها و نوع مصالح مصرفی برای این امر دقت کنیم. انواع مختلفی از مواد و مصالح برای مقاصد مختلف جهت پر کردن درز انبساط و انقطاع استفاده می‌شود، که در ادامه به معرفی آن‌ها می‌پردازیم.
فیلرها
فیلرها ممکن است شامل الیف گیاهی، انواع لاستیک(RUBBER)، ترکیبات استفاده شده در آماده‌سازی جاده‌ها مانند شن و قیر، چوب پنبه و سایر مواد مشابه باشند. مواد استفاده شده به عنوان فیلر باید دارای ویژگی‌های عمومی مشابهی باشند که در ادامه آن‌ها را ذکر می‌کنیم:
1. طول عمر و دوام بالا: به دلیل آن‌که امکان تعویض راحت و ساده‌ی فیلرها وجود نداشته و گاه دسترسی به محل درزها تنها با انجام عملیات ساختمانی میسر می‌شود. لذا باید از موادی که دارای پایداری و دوام زیاد می‌باشند، به عنوان درز انبساط استفاده نمود.
2. قابلییت شکل‌پذیری در محل مورد نظر: گاهی اوقات نیاز است تا فیلر در محل تعبیه شده برای درز انبساط، شکل آن محل را به‌طور کامل به خود بگیرد تا از وجود شکاف‌های هوایی جلوگیری شود و اتصال خوبی بین فیلر و دیواره‌ها برقرار گردد. به همین خاطر قابلیت شکل‌پذیری فیلر اهمیت بالایی دارد.
3. انعطاف پذیری بالا و عدم ایجاد اتصال مستحکم با دیواره‌های درز: هنگامی‌که فیلر از انعطاف‌پذیری و قابلیت ارتجاعی بالایی برخوردار است، چقرمگی خوبی داشته و در برابر رشد ترک در داخل ساختار آن مقاومت بیشتری از خود نشان می‌دهد.
نکته مهمی که باید مد نظر داشت آن است که فصل مشترک بین فیلر و درز نباید اتصالی محکم و قوی باشد، چرا که در اثر تنش‌های پایین دچار فروپاشی می‌شوند. بنابراین گرچه ما به دنبال ایجاد فصل مشترکی چسبنده بین فیلر و دیواره‌های درز انبساط هستیم، ولی در عین حال باید از ایجاد فصل مشترک با استحکام بالا خودداری کنیم.
مواد و مصالح جهت آب‌بندی
از این مصالح در ساختمان‌هایی که در معرض باد و باران و شرایط جوی شرجی می‌باشند، استفاده می‌شود. این مصالح در برابر نفوذ هوا و رطوبت مقاومت بالایی از خود نشان می‌دهند. جهت آب‌بندی درز انبساط و انقطاع از انواع مختلف مصالح فلزی، لاستیکی و پلاستیکی می‌توان استفاده نمود. استفاده از این مصالح باید با تایید مهندس ناظر و فرد متخصص انجام بگیرد.
پوشش‌ها
در استفاده از پوشش‌ها، مواد مورد استفاده عموما از جنس آلومینیومی، چوبی، لاستیکی و سایر مواد مشابه است. پوشش‌های ذکر شده باید به گونه‌ای نصب شوند که بتوانند به‌صورت مجزا از اسکلت فلزی یا بتنی ساختمان و یا سایر مصالح و اجزای متصل به بدنه‌ی آن، انبساط و انقباض داشته باشند. به عنوان مثال پوشش‌های آلومینیومی درز انبساط، در انواع ساختمان‌های صنعتی، تجاری، اداری و… قابل استفاده می‌باشند. همچنین پوشش‌های آلومینیومی درز انقطاع در برابر عوامل جوی مانند برف و باران و… مقاومت خوبی از خود نشان می‌دهند.
آیا وجود درز انبساط از نظر قانونی الزامی است؟
باید این نکته را ذکر کنیم که بر اساس قانون، تمامی پیمانکاران موظف هستند که در صورت ساخت سازه‌هایی با شرایط ذکر شده در بالا که نیازمند درز انبساط هستند، ملزم به تعبیه این درزها در داخل ساختمان می‌باشند. در صورت عدم رعایت این نکته، مهندسان ناظر خاطی تحت پیگرد قانونی و قضایی قرار می‌گیرند. مرجع قانونی جهت نظارت بر اجرا و وجود درز انبساط در ساختمان‌های دارای شرایط، قانون مقررات ملی ساختمان و آیین نامه 2800 می‌باشد. در این آیین نامه به‌طور مفصل، شرایط و جزئیات درز ذکر شده است.
جالب توجه است که امروزه پرونده‌ها و شکایات زیادی در خصوص عدم رعایت درز انبساط و انقطاع در مراجع قضایی و شهرداری‌ها وجود دارد. عدم حضور درز انبساط در داخل ساختمان، امنیت مالی و جانی ساکنین را به مخاطره می‌اندازد، درحالی که عدم کارگذاری درز انقطاع در بین ساختمان‌ها، به‌ویژه در محل ساختمان‌های فرسوده، امنیت ساکنین آپارتمان و سازه‌ی مجاور را به خطر می‌اندازد.
لذا هر یک از ساکنین حق شکایت به مراجع ذی‌صلاح را داشته و با تشکیل پرونده قضایی قادر به پیگیری و ضبط مهندس ناظر پروژه خواهند بود. لازم به ذکر است که نهاد مسئول در رابطه با پیگیری و نظارت بر این امر، شهرداری‌ها و نظام مهندسی کشور است. درصورت عدم رعایت درز انقطاع از سوی پیمانکار، مهندس ناظر با اطلاع‌رسانی این امر به مراجع مربوطه، قادر به اجرای حکم عدم صدور پروانه ساختمان تا زمان رفع مشکل خواهد بود.
سخن پایانی
همان‌طور که اشاره شد، در ساختمان درزهای مختلفی وجود دارد که از مهم‌ترین آن‌ها درز انبساط و انقطاع است. درز انبساط به صورت طولی در ساختمان تعبیه می‌شود. هدف از ایجاد این درز جلوگیری از خسارات ناشی از انبساط حرارتی مواد و مصالح ساختمانی در صورت بروز تغییرات دمایی است. قانون مقررات ملی ساختمان و آیین نامه ۲۸۰۰، مهم‌ترین مراجع ذی‌صلاحی هستند که به‌طور قانونی وجود و رعایت این درزها را در داخل ساختمان پیگیری می‌کنند. لازم به ذکر است که با توجه به اهمیت وجود درزهای انبساط و انقطاع در داخل ساختمان، برای جلوگیری از تلفات جانی و مالی، پیمانکاران و مهندسان پروژه باید در این زمینه حداکثر دقت نظر را داشته باشند.
