معماری استان گیلان

معماری هر منطقه از تمدن‌های قدیم و به ویژه کشور متمدنی چون ایران، با اقلیم و شرایط آب و هوایی آن مناطق رابطه‌ی تنگاتنگ داشته است. در حقیقت الگوهای معماری می‌بایست با شرایط خاص هر منطقه متناسب بوده و زندگی را برای مردم آن محل راحت‌تر کند. این ضوابط و قوانین کلی در ساخت و ساز، به مرور و با گذشت سال‌ها تجربه به دست آمده است. اما متاسفانه با مدرنیته شدن زندگی، توسعه‌ی شهرنشینی به شکل امروزی، پیشرفت سریع جوامع و بالطبع ابزار ساختمان سازی، همانطور که میبینیم در بسیاری مناطق ساختمان‌ها دیگر وابسته به اقلیم مناطق نبوده و شکلی کاملا یکسان و یکپارچه به خود گرفته‌اند. مطلب حاضر به تفصیل ویژگی‌های معماری استان گیلان می‌پردازد.

در ادامه به شرح اقلیم کلی استان گیلان پرداخته و تناسب معماری بومی و معماری روستایی باستانی این منطقه را توضیح می‌دهیم.

 

اقلیم و فرهنگ استان گیلان

اقلیم این استان عمدتا معتدل و مرطوب به شمار می‌آید و به همین دلیل نیازمند نوعی معماری سنتی و بومی متناسب با همین شرایط جغرافیایی است. گیلان، مملو از بادهای باران‌آور است که از شمال یا شمال غرب وارد این منطقه می‌شوند. بنابراین باران، یار همیشگی خانه‌های گیلانی‌ها بوده و هست. حتی می‌توان گیلان را جزو پر باران‌ترین استان‌های ایران دانست.

مجاورت با دریای خزر نیز بر رطوبت این منطقه افزوده است و همان طور که احتمالا می‌دانید، رطوبت زیاد در هوا از نوسان دمایی شدید در شب و روز جلوگیری می‌کند. در فصل گرم، هوای گرم و مرطوب توام با هم، شرایط خاصی را برای معماری خانه‌های گیلانی می‌طلبد. در حقیقت جریان هوا و سایه در خانه‌ها باید به مقدار کافی مهیا باشد و معماری استان گیلان از این امر غافل نشده است.

در فصل زمستان و پاییز نیز، باد و باران‌های شدید باید خطری برای خانه‌ها و ساکنین آن ایجاد نکند. این در حالی است که در تمامی فصول باران خواهد بارید، بنابراین باید جنس و شکل کلی منازل به گونه‌ای باشد که از رطوبت و فشار حاصل از قطرات باران، آسیب جدی نبیند. استان گیلان با داشتن ۱۶ اقلیم متفاوت، تنوع فراوانی را برای مناطق مختلف نیاز دارد. اما عمده‌ترین ساختمان‌ها متناسب با رطوبت و باران شدید است.

فرهنگ مردم این دیار نیز بر مبنای ارتباط گرم اجتماعی و همیاری و همدلی بین خانواده‌ها بوده و ساخت خانه‌هایی با ایوان‌های گشاده و گسترده این موضوع را تصدیق می‌کند. خانه‌هایی که با طبیعت سرسبز تا بیشترین حد ممکن ارتباط داشته و از آن انرژی زیادی دریافت می‌کنند.

 

بررسی معماری روستایی گیلان

بناهای ساخته شده در معماری روستایی گیلان نیز مانند سایر معماری‌های باستانی ایرانی، با توجه به همین شرایط آب و هوایی طراحی شده بودند. خانه‌های روستایی گیلانی، یک حالت کلی مستطیل شکل دارند که راستای آن در جهت شمال تا جنوب است. همچنین ایوان و حیاط این ساختمان باید در جهت شرق باشد تا از بادهای غربی باران‌زا در فصول سرد در امان باشد. به علاوه اینکه در چنین ساختاری، می‌توان از جریان هوای مطلوب شرق و شمال شرق در فصل گرم استفاده کرد. بنابراین علاوه بر محافظت از سرما، در تابستان نیز تهویه و کوران هوا مناسب خواهد بود.

ستون‌ها، ایوان‌ها و بلند بودن سقف خانه‌های روستایی همگی نکاتی هستند که به برقراری بهتر جریان هوا در این منازل کمک شایانی می‌کنند. پس می‌توان گفت برای بهره گیری از گردش هوای تابستانه، ایوان‌ها و فضای باز خانه باید به سمت شرق، جنوب و گاهی شمال باشد. همچنین برای محافظت از بادهای سرد زمستانی، سمت غربی بنا باید بسته باشد، که البته همین طور نیز هست.

به علاوه، سقف شیب دار در ضلع غربی ابنیه در معماری استان گیلان، تا روی زمین ادامه یافته در مهار هر چه بهتر بادهای فصل سرما کمک خواهد کرد. در شرایط آب و هوایی گرم، سمت باز ساختمان با بیشترین تهویه مورد استفاده قرار گرفته و در فصل سرد زندگی به فضاهای بسته منتقل می‌شود.

دیوارهای ضخیم از جنس خاک، چوب و چینه، سبب حفظ هرچه بهتر گرما در مواقع مورد نیاز خواهد شد. علاوه بر شکل کلی بنا در چنین مناطقی، مصالح نیز باید به گونه‌ای متناسب با اقلیم انتخاب و استفاده شوند. مناطق مختلف کوهستانی، جلگه‌ای، دشت‌ها و کوهپایه‌ها هرکدام مصالح مخصوص خود را نیاز دارند. برای مثال می‌توان گفت در معماری استان گیلان باستان، برای ساخت منازل در جلگه‌ها از چوب و خاک استفاده می‌شده است. در حالی که در کوهپایه‌ها از سنگ و چوب و خاک، و در کوهستان‌ها از سنگ برای ساخت اغلب خانه‌ها استفاده می‌شده است.

بدیهی است که تناسبی که از آن یاد شد، درباره‌ی کلیه‌ی قسمت‌های سازه‌ی ساختمانی از جمله سقف‌ها نیز صدق می‌کند. در روستاهای گیلان، معمولا سقف‌های شیب‌دار خانه‌ها از جنس نوعی گیاه مردابی به نام لی و کلوش یا ساقه‌های برنج بوده است. این چنین معتدل سازی دمای داخل خانه در فصل گرم ممکن می شده است.

 

بررسی معماری بومی استان گیلان

در زندگی شهری استان گیلان نیز، تناسب اقلیم با معماری خانه‌ها نباید دور از انتظار باشد. البته که با پیشرفت تکنولوژی مصالح مورد استفاده در ساخت‌وساز با روستاها عمدتا متفاوت خواهد بود. بارندگی و رطوبت مداوم در اقلیم گیلان، فرم ساختمانی سازه‌ها را با خود هماهنگ کرده تا کمترین آسیب به بناها برسد. معماری استان گیلان ویژگی‌های خاص را می‌طلبد که در ادامه به آن اشاره می‌کنیم.

شیب تند موجود در سقف خانه‌ها که گاهی به ۱۰۰ تا ۱۵ درصد نیز می‌رسد، برای دفع آب باران و محافظت کلی بنا تدارک دیده شده است. همچنین برای این که باران تند و شدید مستقیما به دیوارها برخورد نکرده و سقف آن‌ها را دچار ساییدگی و فرسایش نکند، در جهت بارش ایوان و اصطلاحا غلام گرد ساخته و شیب سقف را تا جلوتر از لبه‌های آن  پیش می‌برند.

یکی دیگر از شاخص‌های این خانه‌ها نداشتن زیر زمین است، زیرا هوای مرطوب و سنگین قادر است به زیر زمین نفوذ پیدا کرده و در آن‌جا تجمع کند. تجمع رطوبت دائمی در زیر بنای خانه برای سکونت در آن محل و استحکام خانه اصلا نشانه‌ی خوبی نیست. بنابراین از ساخت آن صرف نظر می‌شود. از طرفی منبع غنی آب‌های زیر زمینی در مناطق متعدد گیلان، سبب نفوذ رطوبت به دیوار زیرزمین و بدنبال آن سست شدن بنا خواهد شد.

به علاوه برای ایمن ماندن از جریان احتمالی آب و بارش‌های سنگین، کف طبقه‌ی همکف نیز باید از سطح زمین بالاتر باشد. این مورد علاوه بر حفاظت خانه از رطوبت ذاتی زمین‌های مرطوب، در فصل گرما نیز خانه را از جریان هوای آزاد بهره‌مند می‌سازد. اما این تمام نکات مورد نظر در معماری استان گیلان نیست.

هرچه شهر به سمت دریا پیش رفته باشد، منبع آب زیر زمینی غنی‌تربوده و خانه‌ها باید ارتفاع بیشتری از سطح زمین داشته باشند. در فواصل بسیار نزدیک به دریا، گاهی این ارتفاع تا ۲ متر نیز خواهد رسید. در مقابل، هرچه شهر به سمت کوه و کوهپایه پیش رفته باشد، ارتفاع کمتر خانه‌ها مشکل ساز نمی‌شود. فرم کلی خانه‌ها در معماری استان گیلان چند کاربره بودن و سازگاری آن با فصول مختلف را نشان می‌دهد.

 

تقسیم بندی‌های فضای معماری

تقسیم بندی حاکم در بناهای باستانی موجود در گیلان حاکی از آن است که یک تقسیم بندی اصولی در فضای خانه‌ها رعایت می‌شده است. به گونه‌ای که بر اساس موقعیت صاحب خانه و شغل وی، حیاط خانه نیز ساماندهی می‌شود. در خانه‌های باستانی معماری استان گیلان، دو الگوی کلی برای شغل‌های کشاورزی و دامداری که عمده مشاغل مردم بوده‌اند، وجود داشته است.

در قسمت پیشین حیاط خانه‌ها، تلمبار، کندوج، باغچه‌ها، و در حاشیه‌ی حیاط کندو قرار می‌گیرد. محوطه اختصاص یافته به نگهداری طیور خانگی نیز در حاشیه‌ی دیگر حیاط و در پشت حیاط یا گوشه‌های آن سرویس بهداشتی تعبیه می‌شده است. نکته‌ی قابل توجه این است که با شروع فصل سرد، برای تمامی فعالیت‌های اهل خانه که دچار تغییر می‌شود، فضای جدایی نیز تخصیص می‌یابد. برای مثال تنور و محوطه‌ی نگهداری ماکیان به فضای بهتری که گرم‌تر و دور از بارش باشد، منتقل خواهد شد.

 

معماری در بناهای تاریخی استان گیلان

این دیار کهن سابقه‌ی تاریخی زیادی دارد که بناهای با شکوه و جذاب تاریخی بر این امر گواه هستند. در هم آمیختن نمادها و سبک‌های مختلف معماری برای گردشگران داخلی و خارجی بسیار حائز اهمیت است. زیرا نشانه‌هایی از فرهنگ و تمدن مردم آن دیار دارد. با این که تعدادی از بناهای کهن در استان گیلان به سبب گذشت زمان، باران‌های فراوان و رطوبت همیشگی این اقلیم دچار فرسودگی‌ها و خرابی‌ها شده است، اما تا جای ممکن این بناها را بازسازی و مرمت کرده‌اند. با این حال، برخی از آنها شکل اصیل خود را از دست داده و برخی دیگر برای توسعه‌ی معابر و ساختمان‌های شهری، تخریب شده‌اند.

انواع مختلفی از خانه‌های کهن، بناهای شاه‌نشین مانند قلعه‌ها، حمام‌ها، اماکن متبرکه و… مثال‌هایی از نمونه‌های معماری بناهای تاریخی گیلان هستند. نمونه‌هایی از آن‌ها را در زیر نام برده و مختصرا شرح می‌دهیم.

 

حمام حاجی محمد جعفر

در مرکز این استان، نمونه‌ای از بافت تاریخی حمام‌های باستانی وجود دارد که قدمت آن به حدود ۱۳۳ سال پیش یعنی اواخر دوره‌ی قاجار بر می‌گردد. این حمام متعلق به فردی با همین نام بوده و از آثار بسیار مهم در معماری تاریخ کهن در گیلان و رشت به شمار می‌آید. حمام «حاجی محمد جعفر»، یک بنای مستطیل شکل است که از قسمت‌های مختلف از جمله رختکن (سربینه)، شاه نشین، میان در، گرمخانه، مکان آویزان کردن لنگ‌ها و… تشکیل شده است.

تزئینات مختلفی که با کاشی کاری خلق شده‌اند، به همراه کتیبه‌های باستانی سر در حمام را آراسته‌اند. دو ورودی مردانه و زنانه که در ضلع‌های مختلفی از حمام قرار دارند، نیز در این بنا، تعبیه شده است. از آن‌جا که در آن زمان‌ها داشتن حمام در خانه‌ی مردم معمولی آن‌چنان رایج نبوده، حمام‌های عمومی شهر از اهمیت ویژه‌ای برای ساکنان برخوردار بوده‌اند.

 

کاروانسرای تی تی خانم

این بنای تاریخی با شکوه متعلق به فردی به نام «تی تی خانم» است که در دوران حکومت پادشاهان صفوی می‌زیسته و به این خاندان منسوب بوده است. بنابراین سبک معماری و قواعد ساخت این مکان می‌بایست نمادی از هنر و دانش معماری در این دوران باشد. کاروانسرای مذکور، در محلی خوش آب و هوا، در مسیر دیلمان به لاهیجان و بر ابتدای دو راهی دو رودخانه‌ی متمایز ساخته شد. ورودی کاروانسرا در ضلع شمالی واقع شده است، سپس در ادامه با یک ورودی هشتی و میانسر دنبال می‌شود. در دو سمت مقابل هم راست و چپ هشتی، به دو اتاق با مساحت ۱۷ متر مربع می‌رسیم. ابعاد میانسر در مرکز کاروانسرا، ۳۹۸ متر مربع بوده و یک حوض کوچک در وسط آن قرار دارد. در چهار گوشه‌ی کاروانسرا نیز اتاق‌هایی مربع شکل و نسبتا کوچک وجود دارد که با یک فضای نیم هشت در ابتدا، آغاز شده‌اند.

قسمت شاه‌نشین این بنا در ضلع جنوبی قرار داشته و اتاق‌هایی مشابه اتاق‌های ۱۷ متری ضلع شمالی آن را در بر گرفته‌اند. بنابراین می‌توان گفت این کاروانسرا در امتداد شمال به جنوب دارای تقارن در بنای کلی است.

 

خانه ابریشمی با تالار آیینه و تالار چینی

قدمت این ساختمان به دوره‌ی قاجار می‌رسد، چنانکه متعلق به فردی به نام حاج میرزا اسماعیل حاکمی از بازاریان با نفوذ زمان ناصرالدین شاه بوده است. دلیل معروف شدن این عمارت به خانه‌ی ابریشمی، خریداری آن از وارث خانواده حاکمی، توسط فردی با نام میرزا احمد ابریشمی است.

این ساختمان، یک درب ورودی چوبی و دولنگه‌ی کهن دارد که در کوچه‌ی خلیل رفیع قرارداشته و در این زمان بسته است. سفال‌های قرمز سردر این ورودی را به خوبی تزیین کرده‌اند. خانه ابریشمی از چهار طرف با دیوارهای قرمز رنگ آجری احاطه و در قسمت شمالی و جنوبی در بالای دیوار یک ردیف رف دیده می‌شود. عمارت مذکور دو دو طبقه طراحی و ساخته شده در حالی که در هر طبقه از آن، تعداد ۸ اتاق تعبیه شده است.

راه پله‌ها دو طبقه‌ی ساختمان را به هم راه می‌دهند. عمارت ابریشمی در اصل با داشتن تالار چینی و تالار آیینه از باقی ساختمان‌های هم سبک خود مجزا می‌شود. در چینی خانه، انواع مختلفی از چینی‌ها و تزئینات مربوط به دوران قاجار وجود دارد. گچبری‌های زیبا و چشم‌نواز ایجاد شده در داخل این تالار، دایره‌هایی را در دیوار‌ها خلق کرده‌اند که کاسه‌ها و بشقاب‌های گل و مرغی در درون آن‌ها قرار گیرد.

در تالار آیینه نیز، گچبری‌هایی است که هنرمندان عصر خود را به آفریدن فضایی زیبا با تعبیه کردن قطعاتی از جنس آیینه در آن، واداشته است. این قسمت در امتداد تالار چینی خانه قرار داشته و جزو هنرهای بی نظیر دوره‌ی خود محسوب می‌شود.

 

عمارت سفید بلدیه و برج ساعت

در میدان مرکزی شهر رشت یک عمارت سفید رنگ منحصر به فرد وجود دارد که حال و هوای یک قرن پیش را تداعی می‌کند. گفته می‌شود این ساختمان از معماری نئوکلاسیک اروپایی نشات گرفته و در زمان اداره‌ی رشت توسط نظامیان ساخته شده است. این زمان که به سالهای پس از سرکوب نهضت میرزا کوچک خان باز می‌گردد، به تخریب بسیاری از بناهای دیرین و جایگزینی آن با چنین ساختمان‌های سبک اروپایی منجر شد.

قدمت عمارت سفید بلدیه به سال ۱۳۰۲ هجری شمسی بر می‌گردد و توسط یک مهندس ارمنی طراحی و اجرا شد. این ساختمان، با الهام از معماری سن پطرزبورگ روسیه و به دست معماران با تجربه‌ی رشت ساخته شد. ایجاد برج ساعت در ساختمان‌های کهن آن زمان، نشان از اهمیت وقت شناسی در نظر مردم داشت. چنانچه در ابتدا برج دیده‌بانی بوده و در گذر زمان با برج ساعت جایگزین شد.

در مطالب بالا تا حدودی سعی شد که به اصول کلی معماری استان گیلان پرداخته شود. گیلان دارای باستانی‌ترین شهرهای ایران است که آثار باستانی و خانه‌های قدیمی بسیاری را که هر یک شاهکاری معماری به حساب می‌آیند در خود جای داده است.