سیامک کاکاوند* بهره‌برداری از سامانه‌های هوشمند دنیای پیرامون ما را متحول کرده است. سامانه‌های هوشمند قادر هستند حجم عظیمی از اطلاعات رو به افزایش دنیای ما را در ساختار خود ثبت و ضبط کرده و با مدیریت هدفمند و نظام‌مند امکان بهبود مدیریت و برنامه‌ریزی و همچنین ارتقای آگاهی، اجرا و پایش برنامه‌ها و طرح‌ها را میسر و مقدور کنند.
در حال حاضر در تمام حوزه‌ها حرکت و شتاب در جهت تعریف و پیاده‌سازی ساختار سامانه‌ها و بهره‌مندی از مزایای مطلوب و متعدد و گره‌گشای سامانه‌های هوشمند مشاهده می‌شود. سامانه و زیرسامانه‌ها قادر هستند که مجموعه‌ای نامحدود از موضوعات و اقدامات را در ساختار و لایه‌های متعدد ذخیره و امکان ارتباط این موضوعات و انجام واکاوی‌ها و تحلیل‌های لازم را فراهم آورند. با گسترش شئونات زندگی و پیچیده شدن فرایندهای تصمیم‌گیری و تصمیم سازی، سامانه‌های هوشمند ابزارهای اساسی در ذخیره‌سازی، دسته‌بندی، تجزیه‌وتحلیل و شناسایی و ادراک عینی وضعیت‌های موجود و یا پیش‌بینی‌ها و پیشنهادها هستند.
درواقع تحلیل یکپارچه موضوعات پیچیده و ترسیم و تجسم وضعیت‌های پیشنهادی در فقدان بهره‌برداری از قدرت سامانه‌های هوشمند عملاً بسیار سخت و دست‌نیافتنی به نظر می‌رسد.
در نظام شهرسازی و معماری کشور که از پیچیده‌ترین و گسترده‌ترین موضوعات با انبوهی از نهادها، سازمان‌ها، شرکت‌ها و تشکل‌ها و حجم بالایی از اقدامات و فعالیت‌ها است، تعریف لایه‌ها و زیر لایه‌های اطلاعاتی متعدد و متنوع اجتناب‌ناپذیر است.
از طرف دیگر موضوع بهنگام‌سازی و به‌روزرسانی این لایه‌ها و ساختار بسیار اساسی و حیاتی است. به نظر می‌رسد در قالب دستورالعمل‌هایی، کلیه نهادها و سازمان‌ها باید مکلف شوند طرح‌ها، برنامه‌ها و فعالیت‌های اجرایی را در ساختار مذکور تعریف، اجرا و پایش کنند که موضوع تمرکز و متعاقب آن به‌روزرسانی به شکل مناسب و مطلوبی پیگیری شود.
به عنوان مثال، سامانه شهرسازی و معماری در مقیاس ملی تعریف و شهرها و روستاها هریک پس از ورود به سامانه و انتخاب شهر و روستای موردنظر، نسبت به بررسی‌های معمول و صدور مجوزها و گواهی‌ها اقدام کنند تا از تشتت و گوناگونی سامانه‌های محلی موجود با انتقال نظامات شهرسازی و معماری به سامانه ملی ممانعت شود.
بدیهی است بستر مشترک زمینه یکپارچگی و پیوستگی اقدامات و فعالیت‌ها و مدیریت می‌تواند برنامه‌ریزی، نظارت و پایش مؤثر و تأثیرگذار متولیان در مقیاس‌های مختلف را فراهم آورد.
از مهم‌ترین مواهب در نظام و سامانه هوشمند، امکان ترکیب و تحلیل اطلاعات به‌صورت منسجم و هدفمند است. چنانچه پس از الزام حاکمیتی و قانونی، مجموعه نهاد های متولی، سازمان‌ها و شرکت‌ها اطلاعات خود را در سامانه و لایه‌های مشخص منعکس کنند گزارش‌گیری‌ها و تحلیل‌ها به‌عنوان زمینه مدیریت و برنامه‌ریزی مؤثر و مطلوب در اختیار خواهد بود.
واضح است دستیابی و بهره‌برداری از این موضوعات صرفاً درگرو تعریف و اجرای سامانه هوشمند ملی و الزام انعکاس مجموعه طرح‌ها و برنامه‌ها و همچنین فعالیت و اقدامات خرد و کلان در سامانه مذکور توسط بالاترین متولی در سطح کشور است.
پیگیری پیشنهاد فوق از سوی شهرها و روستاها مزایایی ذیل را در بر خواهد داشت:
۱-نظامات شهرسازی و معماری کشور در سطح کلان تا خرد یکپارچه می‌شوند.
۲-امکان هماهنگی و پیوستگی در محتوا و شکل طرح‌ها فراهم خواهد شد.
۳-گروه‌های تخصصی امکان مدیریت، برنامه‌ریزی، نظارت، اجرا و پایش مناسب بر طرح‌ها و برنامه‌ها در سطح کشور و شهرها را خواهند داشت.
۴-ارتباط اسنادی کلان کشور به‌مانند طرح آمایش، طرح ناحیه‌ای و منطقه‌ای، طرح‌ها جامع و تفصیلی و طرح‌های هادی روستاها و طرح‌های موضوعی و موضعی به شکل مناسب‌تری فراهم می‌شود.
۵-تقویت ادراک راهبردی و اجرایی مدیران و متخصصان از مجموعه طرح‌ها و برنامه‌ها فراهم می‌شود.
۶-موضوعات پیچیده و غامض به شکل مناسبی شناسایی و مدیریت خواهند شد.
۷-ثبت و ضبط مستمر مجموعه اطلاعات شهری و روستایی فراهم می‌شود.
۸-انعطاف‌پذیری و امکان اصلاحات و بازنگری‌ها با کمترین زمان و هزینه محقق خواهد شد.
۹-بستر مشارکت مجموعه حرفه‌مندان و علاقه‌مندان حقیقی و حقوقی آماده خواهد بود.
با عنایت به‌مراتب فوق و اذعان بر مواهب بیشمار سامانه‌های هوشمند، لازم و ضروری است وزارت راه و شهرسازی به‌عنوان متولی اصلی در کشور نسبت به تعریف و توسعه این سامانه‌ها و زیرسامانه‌های مرتبط ذیل یک برنامه مشخص و جامع در اسرع زمان اقدام کند.
در این روش، شیوه متداول تهیه طرح‌ها و ارائه مدون و مکتوب به انضمام نقشه‌ها، جای خود را به تکمیل اطلاعات مکانی و توصیفی در سامانه‌های هوشمند و انعکاس نتایج در لایه‌های اطلاعاتی در ساختار سامانه جامع و هوشمند و ضمایم و زیرسامانه‌ها خواهد داد.
به‌بیان‌دیگر مشاوران هر طرح اطلاعات وضع موجود را در لایه‌های مختص هر شهر، شهرک و روستا و غیره منعکس و پس از تجزیه و تحلیل و تولید محتوا و اطلاعات توصیفی و مکانی، ضوابط و مقررات، توصیه‌ها، الگوها، نقشه‌ها و تصاویر هر یک از موارد را در سامانه جامع و هوشمند بر اساس تعریف و ساختار سامانه و لایه‌بندی‌های مشخص و معین، بارگذاری می‌کنند.
همچنین فرایند بررسی ، انجام اصلاحات و بازنگری‌های هر طرح، تصویب و ابلاغ از طریق سامانه مذکور به مانند تجربیات مشابه در دنیا و کشور به راحتی قابل‌تعریف و پیگیری است. در بعد اجرا و پایش طرح‌ها و برنامه‌ها نیز تعریف سامانه‌های اجرایی و پایش‌گر در ارتباط و پیوند با سامانه مادر موجبات یکپارچگی و پیوستگی نظامات شهر سازی و معماری، تمرکز مدیران و متخصصان بر یک ساختار درنتیجه ارتقاء و بهبود چندجانبه کیفیت مدیریت، برنامه‌ریزی و نظارت در حوزه شهرسازی و معماری خواهد شد.
با توصیفات فوق کشور دارای سامانه و زیرسامانه‌هایی می‌شود که مجموعه اطلاعات، برنامه‌ها، طرح‌ها از مقیاس کلان تا خرد در این سامانه ثبت و ضبط و به‌روزرسانی خواهد شد.
درصورتی‌که مراحل بارگذاری مجموعه اطلاعات کانی و توصیفی طرح‌ها و برنامه‌ها، تجزیه‌وتحلیل‌ها و انعکاس نتایج و دستاوردها در سامانه شفاف باشد و در سطوح مشخص دسترسی قابل رصد و نظارت تخصصی و عمومی حرفه مندان ، صاحب‌نظران و کارشناسان پیش‌بینی شود، امکان تمرکز نیروی مدیریتی، تخصصی و تشکل‌های حرفه‌ای و مرتبط بر روی هر بخش از فرایند تهیه، اجرا و پایش طرح‌ها و برنامه‌ها در ساختار مؤثر و تأثیرگذار فراهم خواهد شود و مجموعه حرفه مندان و صاحب‌نظران در سراسر کشور امکان مشارکت و نظارت بر طرح‌ها و برنامه‌ها را خواهند داشت. بدیهی است ساختار و امکانات فوق موجبات بهبود و ارتقاء مفاد و محتوای طرح‌ها و برنامه‌ها، نظارت را بر مجموعه فرایندها میسر و مقدور می‌شود.
در حال حاضر تجربه‌های موفقی در سامانه‌های ملی در سطح کشور وجود دارد که در تعریف و طراحی سامانه جامع و هوشمند شهرسازی و معماری کشور می‌توانند موردنظر قرار گیرند. به‌عنوان‌مثال سامانه جامع ثنا در قوه قضائیه، سامانه آموزشیار در دانشگاه و غیره. بدیهی است سامانه‌های مذکور به‌راحتی قابل توسعه و ارتقاء بوده و قابلیت افزایش خدمات را به‌صورت نامحدود در خود دارا می‌باشند.
سامانه جامع و هوشمند شهرسازی و معماری این امکان را دارد که در طول زمان حسب اقتضائات و نیازها ، قابلیت‌ها،امکانات و خدمات خود به‌صورت نامحدود ارتقا داده و نیازهای را تأمین و مرتفع و افق‌های جدید را فرا روی مدیران و برنامه ریزان کشور ترسیم و تجسم کند.
سامانه‌های جامع و هوشمند در تمام حوزه‌ها شرایطی را فراهم می‌آورند که بهترین امکانات، اطلاعات توصیفی و مکانی و خدمات در سطوح ملی تا محلی به متولیان، مدیران و کارشناسان ارائه شده و بهترین خروجی در نظارت همه‌جانبه و کنترل مؤثر فراهم شود.
در حال حاضر فرآیند انجام مطالعات ، ارزیابی‌ها و تاییدات، تصویب و ابلاغ طرح‌ها و برنامه‌ها در مراجع قانونی بسیار طولانی و زمان‌بر است و معمولاً پس از طی این فرایند اطلاعات برداشتی در فاز مطالعات با تغییرات و تحولات اساسی روبرو می‌شود. از طرف دیگر موضوع نظارت و پایش طرح‌ها و نیاز به انجام اصلاحات و بازنگری‌ها در طول زمان اجتناب‌ناپذیر است.
زمان مطول برداشت‌های لازم اطلاعات مکانی و توصیفی، اخذ تاییدات و طی تشریفات در بازه‌های زمانی مشخص از مهم‌ترین چالش‌های طرح‌ها و برنامه‌های کشور در حوزه شهر سازی و معماری است.ساختار جامع و هوشمند امکان سرعت در انتقال اطلاعات، به‌روزرسانی مستمر، ارتباط مؤثر گروه‌های ارزیابی طرح‌ها را فراهم خواهد آورد و بر پویایی و به هنگام سازی طرح‌ها و برنامه‌ها خواهد افزود. در ساختار جامع و هوشمند به‌راحتی مطالعات در فضای سه‌بعدی مکان محور صورت گرفته که بر دقت طرح‌ها خواهد افزود و فرایند انجام اصلاحات و بازنگری در سامانه به شکل مناسب‌تر و جامع‌تری فراهم می‌شود.
به‌ویژه اینکه در ساختار جامع و هوشمند امکان تعریف و اجرای بسیاری از ساختارها و کمیته‌های تخصصی در سامانه وجود داشته و مجموعه اطلاعات‌پایه در اتصال و ارتباط با متولیان هر حوزه در بازه‌های زمانی مشخص قابلیت بهنگام سازی و به‌روزرسانی را دارد. علاوه بر موارد فوق فضای زیرساخت اطلاعاتی امکان مدل‌سازی و پیش‌بینی نتایج طرح‌ها، برنامه‌ها و پیشنهادها قبل از اجرا مشخص و معین می‌کند و از این حیث موجبات صرفه‌جویی و دقت متولیان مدیریت و برنامه‌ریزی در کلیه مقیاس‌ها می‌شود.
با نگاهی به‌مراتب فوق به‌مانند دیگر حوزه‌ها در نظام شهرسازی و معماری کشور نیز ما نیازمند تغییر در نحوه و چگونگی تهیه برنامه‌ها و طرح‌ها در تمام‌مقیاس‌ها هستیم و با توجه به پیچیدگی و گستردگی در این حوزه و الزام انعکاس مجموعه لایه‌های موردنیاز در یک زیرساخت اطلاعاتی و انجام تحلیل‌های پویا و به هنگام لازم است با مدیریت بالاترین نهاد حاکمیتی یعنی وزارت راه و شهرسازی و شورای عالی شهرسازی و معماری کشور کلیه نمادها، سازمان‌ها، تشکل‌ها مجموعه طرح‌ها و برنامه‌های خود را به نحوی از انحا در این زیرساخت ثبت و ضبط و اجرا و پایش اقدامات و فعالیت‌ها را از سامان پیگیری کند.
این مهم موجب به هنگام سازی و تمرکز توان و نیرو حرفه‌ای و تخصصی کشور در یک زیرساخت هوشمند و ارتقاء و بهبود وضعیت مدیریت و برنامه‌ریزی در حوزه شهرسازی و معماری کشور و شهرها در بلندمدت خواهد شد.
* کارشناس ارشد شهرسازی
