بشر از دیرباز در زیر سقف زندگی کرده است؛ زمانی در غارها، زمانی در خانه‌های چوبی، زمانی در خانه‌های گلی و تا امروز که خانه‌های آجری هم کم کم از شهرها و روستاها رخت بربسته‌اند و مصالح جدیدتر مانند سیمان و آهن جای آن‌ها را گرفته‌اند؛ در این میان آنچه اهمیت دارد آن است که خانه‌ها تا چه مقدار می‌توانند امن باشند و یا به عبارتی استحکام آن‌ها چگونه باید تأمین شود. امروزه با گسترش شهرها و ساختن ساختمان‌های غول پیکر مسئله استحکام ساختمان بیش از پیش اهمیت پیدا کرده است؛ به طوری که قوانین زیادی در این باره تصویب شده‌اند و دولت‌ها مهندسان و پیمانکاران پروژه‌های ساخت‌وساز را ملزم به رعایت این قوانین می‌کنند. در حالی که استحکام ساختمان یک مؤلفه اساسی برای تشخیص کیفیت ساختمان به شمار می‌رود، بسیاری از افراد در کشور ما به این مسئله توجهی ندارند و یا حتی از ضرورت توجه به آن آگاه نیستند. معمولاً بسیاری از افراد در هنگام خرید خانه به معیارهای ظاهری توجه می‌کنند و کمتر کسی از استانداردهای فنی به کار رفته در ساختمان پرس و جو می‌کند. به همین خاطر ما در این مقاله قصد داریم درباره ساختمان و مسئله استحکام ساختمان نکاتی را توضیح دهیم. مطالعه این مقاله می‌تواند ما را از ضرورت استحکام ساختمان و چیستی این مقوله به خوبی آگاه کند.

 

استحکام ساختمان به چه معنا است؟

قبل از آن که بخواهیم درباره ضرورت استحکام ساختمان‌ها صحبت کنیم باید ببینیم که تعریف درست از استحکام ساختمان کدام است یا به عبارت دیگر وقتی از استحکام ساختمان صحبت می‌کنیم دقیقاً منظورمان چیست؟ شاید تصوری که بسیاری از ما از مقوله استحکام ساختمان داریم، در همان استحکام اسکلت بندی ساختمان خلاصه شود. اگر چه استحکام اسکلت‌ها بخش مهمی از استحکام یک ساختمان را به خود اختصاص می‌دهد، اما باید گفت که معنای استحکام درباره ساختمان معنای بسیار گسترده‌تری دارد. استحکام ساختمان به معنای آن است که یک ساختمان تا چه اندازه می‌تواند در برابر نیروهای مختلفی که به آن وارد می‌شود، از خود مقاومت نشان داده و آسیب نبیند. اصلی‌ترین عاملی که می‌تواند به ساختمان‌ها آسیب بزند، زلزله است که با لرزاندن تمام ساختمان می‌تواند همه چیز را درهم بریزد. در عین حال عوامل دیگری مانند سیل، آتش سوزی و حتی طوفان‌های شدید هم می‌توانند استحکام ساختمان را تهدید کرده و آن را خراب کنند. به همین خاطر گاه برای استحکام ساختمان گاه از عبارت «مقاوم سازی» نیز استفاده می‌شود که منظور از آن، مقاوم ساختن ساختمان در برابر کلیه عوامل تهدید کننده است. در حال حاضر قوانین زیادی به تصویب نهادهای نظارت کننده رسیده‌اند که اعمال آن‌ها در کلیه پروژه‌های ساخت‌وساز الزامی است. اگر چه این قوانین تا حد زیادی توانسته‌اند خطرات ناشی از تخریب ساختمان‌ها را از بین ببرند، اما هنوز هم برخی کارفرمایان و مهندسان به دلایل مختلف، قانون را دور می‌زنند و یا استانداردها را آن طور که باید، رعایت نمی‌کنند. مقوله استحکام ساختمان دو جنبه دارد؛ یک جنبه از آن ناظر به ساختمان‌هایی است که هنوز ساخته نشده‌اند و باید به صورت اصولی ساخته شوند؛ جنبه دیگر نیز به استحکام ساختمان‌هایی اشاره دارد که قبلاً ساخته شده‌اند و یا بسیار قدیمی هستند و باید مقاوم سازی شوند تا از استحکام لازم برای مقابله با آسیب‌های احتمالی برخوردار شوند. هر کدام از این دو جنبه روش‌های خاص خود را دارند که در قوانین اقدامات لازم برای آن‌ها پیش بینی شده است. در ادامه مقاله به راهکارهای استحکام ساختمان خواهیم پرداخت و در این باره توضیحاتی را ارائه خواهیم داد.

 

چرا استحکام ساختمان اهمیت دارد؟

مسئله استحکام و ایمنی ساختمان آن قدر بدیهی است که ممکن است بسیاری از ما تا به حال به آن فکر هم نکرده‌ باشیم! حتی شاید گاهی فکر کنیم که هر خانه ای که ساخته می‌شود، طبیعتا استانداردهای مربوط به استحکام را دارد و اصلا نیازی نیست که ما فکر خودمان را درگیر این مسئله کنیم! حقیقت آن است یک ساختمان بزرگ شاید در ظاهر بسیار مستحکم به نظر برسد؛ شاید با خودمان این‌طور فکر کنیم که یک ساختمان به این سنگینی را هیچ چیزی نمی‌تواند از جا تکان بدهد؛ اما حقیقت آن است که حتی بزرگ‌ترین و سنگین‌ترین ساختمان‌ها هم گاه در برابر برخی از نیروهای وارده بسیار ضعیف عمل می‌کنند. در حقیقت برای آن که درک درستی از استحکام ساختمان داشته باشیم، باید درباره نکات فنی و اصول علم مهندسی عمران اطلاعاتی کسب کنیم تا بدانیم که انواع نیروهایی که به یک ساختمان وارد می‌شوند کدامند و نقاط آسیب پذیر ساختمان‌ها بیشتر در کدام نواحی  از سازه‌ها قرار دارند. مسئله استحکام ساختمان در شهرهای بزرگ‌تر اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. زیرا در این شهرها تراکم جمعیت بسیار بالا است و در صورت بروز هرگونه حادثه تلفات جانی و مالی بسیار بیشتر خواهد بود. برای نمونه در شهر بزرگی مثل تهران استحکام ساختمان‌ها بسیار مهم است و این مسئله تنها یک مسئله شخصی نیست؛ بلکه با جان بقیه افراد نیز سروکار دارد؛ به خصوص آن که امروزه آپارتمان نشینی نیز رواج پیدا کرده و مجتمع‌های بزرگ آپارتمانی گاه تا چند صد نفر را در خود جای داده‌اند. به همین خاطر استحکام ساختمان‌ها اهمیت فوق‌العاده پیدا می‌کند. همچنین این موضوع در روستاها و نواحی اطراف شهرها نیز به‌گونه‌ای دیگر اهمیت دارد. زیرا در این مناطق خانه‌ها عمدتاً گلی یا آجری هستند که از سال‌ها پیش به روش‌های سنتی ساخته شده‌اند و هیچ‌گونه استحکامی ندارند. به همین خاطر در طول یک دهه اخیر قوانین متعددی به تصویب رسیده تا با الزامات فنی و مهندسی، خطرات ناشی از نبود استحکام ساختمان تا حد امکان از بین برود. در بخش بعد خواهیم دید که استحکام ساختمان بیشتر در چه بخش‌هایی خود را نشان می‌دهد و چگونه می‌توان ساختمان‌های مستحکمی را پی‌ریزی نمود.

چگونه می‌توان ساختمان‌هایی مستحکم ساخت؟

در پاسخ به این سؤال باید اظهار داشت که در استحکام ساختمان فاکتورهای زیادی وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرند. پی ساختمان و جوشکاری قسمت‌های مختلف در فرایند اسکلت بندی از جمله مهم‌ترین کارهایی هستند که باید به صورت اصولی انجام شوند تا استحکام مورد نیاز ساختمان تأمین گردد. مهم‌ترین بخش ساختمان پی آن است که با استفاده مصالحی همچون آب و سیمان بنا نهاده می‌شود. محاسبات مربوط به پی محاسباتی دقیق و پیچیده‌اند، به طوری که حتی میزان مخلوط شدن آب و سیمان و درصد هرکدام از آن‌ها باید بر اساس عدد و رقم‌های استاندارد انجام شود. در بابا استحکام ساختمان‌ها هم نظرات متفاوتی وجود دارد؛ برخی معتقدند ساختمان باید به‌گونه‌ای بسیار مستحکم ساخته شود که هیچ نیرویی نتواند به آن آسیبی برساند. اما برخی دیگر اعتقاد دارند که مهم‌ترین کار درباره ساختمان‌ها، ساختن آن‌ها به‌گونه‌ای انعطاف پذیر است؛ به طوری که در برابر نیروهای وارده، اثرات این نیروها را خنثی کنند. برای نمونه در ژاپن مجتمع‌های بزرگ تجاری و مسکونی به‌گونه‌ای انعطاف پذیر ساخته شده‌اند که در هنگام بروز زلزله بوسیله چرخ‌های بزرگی که در پی آن‌ها به کار رفته، حرکت می‌کنند و اثرات زلزله را خنثی می‌سازند. اگرچه انعطاف پذیری هم یک راه مؤثر است، اما می‌توان گفت که در هر صورت نه تنها منافاتی با استحکام ندارد بلکه حتی به آن نیازمند هم هست؛ زیرا تنها ساختمانی می‌تواند یکپارچگی خود را حفظ کند که اجزا و طبقات آن به صورت مستحکم به هم متصل باشند. بنابراین استحکام ساختمان قبل از هر چیز باید منجر به حفظ انسجام و یکپارچگی اجزای مختلف ساختمان شود و آن‌ها را به یک کلِ به هم پیوسته تبدیل سازد. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که توجه به شیوه اتصال اجزای مختلف و پیاده سازی اصولی این اتصالات رمز اصلی استحکام ساختمان‌ها محسوب می‌شود. مطالعات علمی و همچنین تجربه‌های متعدد زلزله در کشور نشان می‌دهد که محل اتصال دیوارها به هم و یا نقاطی که در و پنجره‌ها قرار گرفته‌اند، در برابر زلزله بسیار آسیب پذیرند؛ بنابراین در استحکام ساختمان‌ها باید به این بخش‌ها توجه ویژه کرد. اگر پی ساختمان به صورت اصولی و صحیح پیاده سازی نشود، ممکن است ساختمان به مرور زمان کج شده و در برابر نیروهای وارده نیز بسیار ضعیف گردد.

اسکلت فلزی استحکام بیشتری دارد یا اسکلت بتنی؟

همان طور که می‌دانید، ساختمان‌ها را به روش‌های مختلفی می‌سازند. از سبک‌های گوناگون در معماری ظاهری گرفته تا استفاده از مصالح مختلف در اجرای اسکلت بندی همگی دارای تنوع زیادی هستند که بسته به کارکرد، وضعیت آب و هوایی منطقه و شرایط جغرافیایی و توان مالی مورد استفاده قرار می‌گیرند. در کشور ما اسکلت بندی ساختمان‌ها به دو روش عمده انجام می‌گیرد؛ در روش اول با استفاده از فلز و آهن اسکلت بندی فلزی را پیاده می‌کنند که در آن اتصالات با استفاده از جوش‌های قوی صورت می‌گیرد. روش دوم نیز اسکلت بندی بتنی است که با استفاده از بتن و میلگردهای به کار رفته در آن چارچوب اسکلت بندی را پیاده سازی می‌کنند. سوالی که در ذهن بسیاری از مردم وجود دارد، آن است که کدام یک از این دو نوع ساختمان استحکام بیشتری دارند؟ این سؤال به ویژه برای کسانی که قصد خرید مسکن را دارند، اهمیت عینی دارد؛ زیرا آن‌ها می‌خواهند بدانند که کدام ساختمان‌ها ایمنی بیشتری دارند و از این بابت خیالشان راحت باشد. حقیقت آن است که نمی‌توان به طور مشخص گفت که یکی از این دو نوع اسکلت بندی نسبت به دیگری از نظر استحکام بهتر است؛ زیرا در طراحی هر دو نوع به معیارها و استانداردهای سازه‌ای دقت می‌شود و اگر استانداردهای لازم را نداشته باشند، اصلاً مورد استفاده قرار نمی‌گیرند. در این راستا کارشناسان معتقدند که به جای بحث درباره نوع اسکلت بندی، بحث درباره چگونگی طراحی سازه‌ها اهمیت دارد؛ طراحی سازه اگر نادرست باشد، فرقی نمی‌کند که از بتن استفاده شود یا آهن، در هرحال اثر نیروهای وارده باعث فروپاشی ساختمان خواهد شد. البته یک نکته درباره اسکلت بندی بتنی وجود دارد و آن وزن بالای بتن است که سنگینی آن سبب می‌شود تا بتواند نیروهای بیشتری را تحمل کند. همچنین سازه‌های بتنی دارای عمر مفیدی هستند که معمولاً ۵۰ تا ۶۰ سال برآورد شده است؛ در نظر گرفتن این عمر مفید به خاطر فرسایشی است که در بتن به وجود می‌آید و این فرسایش نتیجه نوسانات و تنش‌ها است که به تدریج استحکام آن را کم می‌کند. این مشکل درباره سازه‌های فلزی چندان وجود ندارد و این نوع از سازه‌ها در گذر زمان دچار فرسایش یا کاهش مقاومت نمی‌شوند. به همین خاطر برخی اسکلت‌های فلزی را نسبت به اسکلت بندی بتنی ترجیح می‌دهند. این نکته شاید درباره زلزله درست باشد، اما در مواردی مانند آتش سوزی اسکلت‌های بتنی ارجحیت دارند؛ زیرا آهن و فولاد در برابر حرارت بالا مقاومت خود را از دست داده و انعطاف پیدا می‌کنند؛ این در حالی است که سازه‌های بتنی در برابر آتش مقاوم هستند و تغییر شکل پیدا نمی‌کنند. پیاده سازی سازه بتنی در مرحله اجرا نسبت به اسکلت فلزی به تخصص، انرژی و زمان کمتری نیاز دارد و این را می‌توان از محاسن آن به حساب آورد. اما اسکلت فلزی به دلیل رعایت استانداردهای فنی برش، جوش و … بسیار حساس است و اجرای آن نیاز به تخصص بالا دارد. در پایان باید خاطر نشان کرد که اسکلت بتنی اگرچه هزینه ساخت کمتری دارد اما ارزش اسقاط آن نیز کمتر است و تخریب آن با هزینه‌های بالا روبرو است. اما اسکلت‌های فلزی از آنجایی که دارای ارزش اسقاط هستند هزینه تخریب کمتری را به جای می‌گذارند.

برگه استحکام بنا چیست؟

همان طور که اشاره شد، در راستای افزایش استحکام ساختمان‌های ساخته شده قوانین زیادی به تصویب رسیده‌اند که اجرای آن‌ها برای پیمانکاران الزامی است. یکی از این الزامات استفاده از مهندس ناظر در تمام مراحل کار ساختمان سازی است که از سال ۱۳۷۰ به بعد برای پیمانکاران الزامی گشته است. بر این اساس زمانی که کار ساخت ساختمان به پایان می‌رسد، پیمانکاران برای دریافت پایان کار به شهرداری‌ها مراجعه می‌کنند و شهرداری نیز از آن‌ها یک برگ تائید استحکام بنا درخواست می‌کند. برگه پایان کار نشان دهنده هویت بنا است و هر ساختمانی که این برگه را نداشته باشد، دارای اعتبار حقوقی و قانونی نخواهد بود و به صورت قانونی هم قابل خرید و فروش نیست. برگه تائید استحکام بنا هم در حقیقت نشان دهنده نظارت مهندس ناظر پروژه و تأییدیه‌ها و مهر او است که نشان می‌دهد مهندس ناظر با تمام مراحل ساخت ساختمان موافقت کرده و آن‌ها را بی عیب و نقص ارزیابی کرده است. این برگه نشان دهنده استحکام بنا است و هر ساختمانی که چنین برگه‌ای را نداشته باشد، از دریافت پایان کار محروم خواهد بود. اهمیت برگه استحکام بنا به حدی است که اگر حادثه‌ای غیر از حوادث خارجی نظیر سیل و زلزله ، برای ملک اتفاق بیفتد، مهندس ناظر به عنوان مسئول و مقصر حادثه شناخته خواهد شد و باید در قبال پیامدهای حادثه به مراجع قانونی پاسخگو باشد.

چند نکته درباره استحکام ساختمان

از آنجایی که موضوع استحکام ساختمان با همه افراد مرتبط است، در این بخش نکاتی را در این باره به شما خواهیم گفت تا در مواقع لزوم اطلاعات کافی را داشته باشید. یک نکته مهم آن است که هیچ گاه ظاهر ساختمان‌ها را نمی‌توان معیار خوبی برای اطلاع از استحکام آن‌ها قرار داد. بر این اساس آنچه مهم است، اطلاعات فنی مهندسی اعم از نوع سازه و جنس مصالح است. این نکته به طور خاص در هنگام خرید مسکن باید ورد توجه قرار گیرد و بهتر است قبل از انتخاب، درباره استحکام ساختمان اطلاعات کافی را کسب کنید. در این باره نقشه‌های اجرایی مربوط به زمان ساخت‌وساز می‌توانند منبع موثقی برای کسب اطلاع درباره ساختمان به کار روند. نکته دیگر توجه به ابعاد ستون‌ها است که باید ضخامت آن‌ها با ابعاد ذکر شده در نقشه فنی یکسان باشد. لازم به ذکر است که در ساختمان‌هایی با اسکلت فلزی ضخامت گچ روکش ۲ سانتی متر و در ساختمان‌های دارای اسکلت بتنی، این ضخامت ۵ سانتی متر است. برخی افراد بیشتر از آن که به استحکام ساختمان اهمیت دهند، به طراحی معماری داخلی اهمیت می‌دهند؛ بر این اساس معمولاً خانه‌هایی که دارای فضای باز و تعداد ستون کمتری هستند، بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرند؛ اما باید گفت که این معیار درستی برای انتخاب نیست؛ زیرا ستون‌ها استحکام خانه را بیشتر می‌کنند و اگر خانه‌ای دارای تعداد ستون کمتری باشد، باید اطمینان لازم را از این مسئله که می‌تواند بار ساختمان را به خوبی تحمل کند، حاصل کنید. برای ساختمان‌هایی که دارای آسانسور هستند، باید سه ستون در اطراف آسانسور وجود داشته باشد که در غیر این صورت آن ساختمان را نمی‌توان ایمن به حساب آورد. در کشور ما از سال ۱۳۸۷ به بعد نظارت‌های دقیقی بر روی ساخت‌وساز صورت گرفته و قوانین متعددی در این زمینه به تصویب رسیده‌اند. بنابراین اگر قصد خرید خانه را دارید، ترجیحاً خانه‌ای را بخرید که سال ساخت آن از ۸۷ به قبل نباشد؛ در غیر این صورت حتماً درباره ایمنی بنا تحقیقات زیادی را انجام دهید. همچنین ساختمان‌های قدیمی مانند ساختمان‌های گلی یا آجری به هیچ عنوان از استحکام کافی برخوردار نیستند. توجه به نکات گفته شده و رعایت آنها در موارد مقتضی می‌تواند تا حد زیادی شما را از مسائل مربوط به استحکام ساختمان ها آگاه کرده و در این باره برای شما امنیت خاطر نسبی را فراهم کند.