ساخت آجر

ساخت آجر

 

مراحل ساخت آجر عبارتند از : کندن و استخراج مواد خام، آماده سازی مواد اولیه، قالب گیری، خشک کردن، تخلیه و انبار کردن محصول.

انواع کوره های آجر پزی

پس از خشک شدن خشت ها را در کوره می چینند طرز چیدن آنها طوری است که بین آنها فاصله وجود دارد تا گازهای داغ و شعله بتواند از لای آنها عبور کند کوره های آجر پزی سه نوع هستند:

کوره تنوره ای هوفمان و تونلی

قابل ذکر است که کوره های تونلی مدرن ترین کوره های آجر پزی می باشند که در آنها سرامیک های ممتاز و صنعتی نیز می پزند.

ویژگی های آجر

آجر خوب باید در برخورد با آجر دیگر صدای زنگ بدهد صدای زنگ نشانه سلامت توپری و مقاومت و کمی میزان جذب آب آن است آجر خوب باید در آتش سوزی مقاومت کند و خمیری و آب نشود رنگ آجر خوب باید یکنواخت باشد و همچنین باید یکنواخت و سطح آن بدون حفره باشدف سختی آجر باید به اندازه ای باشد که با ناخن خط نیفتد

انواع آجر

 آجرهای قالبی ( مهری ): در چهار ایوان از ایوانهای هشتگانه از این نوع آجرها استفاده شده است که شامل ایوانهای شمالی شرقی، جنوبی وشمال غربی است. این آجرها که به صورت نقوش هندسی و گیاهی و گاه کتیبه ای بکار گرفته شده و در شکل های گوناگون مثل طبل کند، شش بند تند، پنج تند، شمشه هشت، زهره، ترنج تندو کند، پنج کند. ترقه و غیره دیده می شود که نقوش داخلی آنها را تزئینات اسلیمی و گل و بوته تشکیل می دهد . این تزئینات در ایوان شمال غربی دارای عناصر تشکیل دهنده کوچکتری در مقیاس با ایوانهای دیگر است. در همه این ایوانها نقوش از شمسه منشعب شده و در اضلاع ایوان شرقی در داخل شمسه ها کلمات محمد و علی هر کدام پنج بار تکرار گردیده است. در حد فاصل این آجرها از کاشی های فیروزه ای استفاده شده است. استفاده از این نوع تزئین قالبی که به یکی از خصوصیات تزئین دوره ایلخانی مبدل گردید در دوره های قبلی با این مشخصات یکسان شده وجود نداشته است. در روش دیگر برای ایجاد فرم بخصوص آجرها، از قالب ویژه ای استفاده می گردید که به اشکال مختلف برای تزئین قسمت های معینی از سطوح بنا ساخته می شد. وجود چنین روشی، بیانگر این است که اولا” طرح های تزئینی برای سطوح مختلف قبلا” پیش بینی و طراحی می شد. ثانیا” این آجرها در محل تهیه و پخته می گردید.

انواع آجر غیر رسی و اشکال آن

آجر جوش آجر خاص در صنعت سفال پزی است که در کشورهای صنعتی دارای اهمیت ویژه ای است از این آجر برای نماسازی ساختمان ها فرش کف پیاده روها پوشش بدنه و کف آبروها و مجراهای فاضلاب و تونل ها و ساختن دودکش ها، فرش کف کارخانه ها انبارهای کشاورزی و سالن های دامداری پرورش طیور، استخر های صنعتی و جز اینها استفاده می شود.

انواع خاص آجر تولیدی در کشور های اروپایی

آجر هایی در کشورهای صنعتی اروپا تولید می شوند که هنوز تولید آن در ایران مرسوم نشده است از آن جمله بلوک های تو خالی آتش بند برای نصب دور ستون ها به منظور جلوگیری از نفوذ آتش. قطعات ویژه به شکل منحنی های کوژ و کاو قطعات درپوش روی تزئینات آجری

استفاده از آجرهای رنگی در ترکیبی زیبا که نمایگر توانایی هنری معماران آن زمان بود، در ساخت این قصر به اوج خود رسید. قصر داریوش حتی سالها پس از انقراض سلسله هخامنشیان الگوی معماری بود. قبل از اسلام عموما” سطح آجر کاری شده را با تزئینات گچ بری می پوشاندند تزیین به عنوان بخشی از ساختار اصلی بنا در معماری اسلامی ازابتدای شکل‌گیری آن با مصالح مختلف در انواع متفاوت با شیوه‌های گوناگون اجرا، نمایان شده است. معماران ایران دوران اسلامی در انتخاب و به کارگیری مصالح و هماهنگی آنها با یکدیگر و کل بنا بسیار استادانه عمل نموده‌اند. آجر و کاشی را باید مهمترین مصالح در ساخت و تزیین بناهای دوران اسلامی به شمار آورد که با آگاهی معماران از قابلیتهای متعدد آنها، برای قرون متمادی زینت گربناهای دوران اسلامی به شمار می‌رفتند. آجر به عنوان مصالح اصلی معماری ایران ابتدا در ساخت و سپس در تزیین بناها اهمیت فراوانی یافت و به مدت حدود ۵ قرن عمده‌ تزیین بناها، شامل انواع نوشتاری، هندسی،‌ گیاهی یا انواع مختلف آجر و شیوه‌های مختلف اجرا انجام می‌پذیرفت. از اواخر دوران سلجوقی با استفاده آجر لعابدار در تزیینات شیوه جدیدی از تزیین در معماری متداول شد که مجموع معماری اسلامی را تحت الشعاع قرار داد. آجر که در ابتدای استفاده به شکل ساده در تزیین نمایان شد این بار در تلفیق با رنگ جلوه خاصی به بنا بخشید. تلفیق آجر و کاشی از اواخر دوران سلجوقی با رنگ فیرزه‌ای و لاجوردی در انواع هندسی و نوشتاری و گیاهی با تکنیک تراش، قالبی و پیش بر آغاز و در دوران خوارزمشاهی با کاربرد رنگ سفید ابعاد گسترده‌تری پیدا می‌کند. تزیینات آجر و کاشی این دو دوره همزمان با برپایی ساختمان و در متن بنا شکل می‌گرفت. با شروع دوران ایلخانی استفاده از تلفیق آجر و کاشی بیشترین تزیین بناها را به خود اختصاص داد.
علی‌رغم آنکه نقوش به کار رفته در تزیین مانند دوران قبل می‌باشد ولی رنگهای جدید در کاشی‌های این دوره نمایان می‌شود و با تغییر در روش‌های ساختمانی شیوه‌های اجرای تزیینات نیز تغییر می‌کند. تزیین در این دوره بیشتر به عنوان یک روکش خارجی در ساختمان‌های مذهبی و غیر مذهبی این دوره به کار رفته است و برخلاف گذشته عناصر اصلی نقوش با کاشی نمایان شد. با نیاز به تزیین بیشتر بناهای با رنگ و کاربرد بیشتر گونه‌های جدید کاشی، سبب شد که آجر نقش اصلی خود را در تزیین از دست داده و از اواخر دوره ایلخانی استفاده از کاشی تنها در تزیین جایگزین تزیین تلفیق آجر و کاشی می‌شود. اوج بهره برداری از امکانات زینتی آن با وجود کاربرد عمومی آن در ساخت بناها، تا اوایل دوران اسلامی بخوبی شناخته نشد. با نفوذ اسلام و شاید محدودیت هنرمندان در بکارگیری نقوش طبیعت گرایانه دوره های قبل زیبائی های بالقوه آجر، از قبیل گره سازیهای زینتی و بافت های متضاد و ایجاد سایه و روشن با قرار دادن رج ها بصورت پیش آمده و تورفته، خود را نشان داد. تحقق چنین مسئله ای نقطه عطفی را در تزئینات معماری بوجود آورد که در آن از تنوع در اندازه ها و قالب های مختلف، رنگ های گوناگون و شیوه های بکارگیری، بخوبی استفاده گردید و نهایتا” طرح های ساده هندسی به حروف عظیم و زیبایی کوفی تبدیل شد. بدین ترتیب آجر چینی ، مضمون و معنای خاصی را به سطوح دیوارها بخشید. از سوی دیگر گره سازی آجرین با تنوع و زیبایی فراوان خود، با کتیبه های کوفی به کار گرفته شد که شاید مجلل ترین و با شکوه ترین آن را بعد از دوران سلجوقی بتوان در گنبد سلطانیه یافت. این تغییرات در آجر کاری تنها به منظور تاکید روی خطوط عمده بنا نبود، بلکه به منظور متمایز کردن سطحی که قصد تزئین آن را داشتند، مورد استفاده واقع می شد. بطور کلی عنصر آجر در گنبد سلطانیه نقش به سزایی بر عهده دارد که علاوه بر نقش اساسی در شالوده بنا و استحکام آن وظایف تزئینی متفاوتی را نیز ایفا می کند. تزئینات آجری در این بنا به پنج صورت به کار برده شده که در زیر ضمن توضیح در مورد کاربرد این شیوه ها، به نمونه هایی از آنها نیز اشاره می گرد.

آجر کاری تزئینی : در این روش هنرمند، تزئینات و نقوش را با استفاده از شیوه چیدن آجرها در کنار هم و نیز رنگ آنها اجرا می کند. رگ چین آجر ها به صورت افقی و عمودی روی هم قرار می گیرند اگر به صورت عمودی کنار هم قرار گیرند هره چین که در خراسان به آن خرند گوینداگر آجر ها به صورت خوابیده در یک رج قرار گیرند دوال بندی است معمولاًبرای لبه باغچه ها. آجر چینی در نما به نام های کله راسته <در هم <پله ای <باد بزنی <وپالوده ای و…..یک نوع آجر چینی آبشاری است. در نما چینی به صورت باد بزنی نما را به مربعاتی تقسیم کرده هر مربع یکی به صورت افقی و یکی عمودی است. گاه نیز آجر چینی به صورت فخرومدین یعنی به صورت مشبک است به نوع چیدن آجر که در نما سازی فرو رفتگی و برجستگی ایجاد می کند هشت و گیر گویند که معروفترین آن هشت و گیر شیرازی می باشد که فرو رفتگی و بر جستگی در هر شش بند و پنج رنگ تکمیل و مجدداًتکرار می شود این آجر چینی به شش بند شیرازی نیز معروف است.در آجر چینی گل انداز طوری آجر ها ترکیب می شوندکه هر آجر نسبت به رج قبل یک کلوک عقب می رود نمونه خوب آن در مسجد جامع یزد و گنبد ارسلان جاذب در خراسان است گاهی اوقات گره سازی گل انداز با هم ترکیب می شوند مانند امیر اسماعیل سامانی در بخارا که ادامه معماری پیش از اسلام است. گاهی آجر و کاشی پیش بر را هم مخلوط شده و گل انداز در متن آجر کاری مانند نگینی می درخشد. بهترین نمونه گل انداز در برج اخنجان خراسان و برج رادکان خراسان قابل ذکر است. نوع دیگر آجر کاری که مادر معقلی است مربوط بهمین مقبره خواجه اتابک کرمان به چشم می خورد در اینجا در مرکز گل انداز کاشی ها به صورت ساده به کار رفته است. زیباترین و شاخص ترین معقلی مربوط به سنگان خراسان می باشد (در راه جام به زوزن)است(گویاپای مغولان به آن جا نرسیده است )در اینجا آجر ها به صورت مشبک گلها است و زیر این شبکه تور کاشی خود نمایی می کند. (akhen jan( در مقرنس های موجود در ایوانهای شرقی و غربی طبقه اول بنا، نقوش زیبایی را می توان مشاهده کرد که از ترکیت آجرها در فرمها و رنگ های مختلف و تلفیق آنها بوجود آمده است . همین سبک تزئینی در طبقه اول ایوان شمال غربی در سطح صافی اجرا شده است. از دیگر نمونه های آجر کاری تزئینی می توان به سبک رایج خفته راسته اشاره کرد که در بعضی از بخش های سقف راهرو طبقه اول و نیز سقف ایوانها قابل مشاهده است.

آجرهای کنده کاری : در این روش تزئینات بصورت آلت و لغت اجرا می گردد که آلت آن از آجرهای کنده کاری شده و لغت آن از کاشی های فیروزه ای است در اینجا خط بند آجرهای الت بطور مساوی و موازی کنده شده است .این تزئینات که از شمسه ده پر و هشت پر منشعب می گردد با حاشیه ای از کاشی کاری معرق اسلیمی دارای محاط شده و جذابیت خاصی بر این ایوانها بخشیده است.

آجرهای تزئینی پیش بر : بخش دیگری از تزئینات آجری را کلمات و کتیبه ها تشکیل می دهند. در این روش پس از تهیه گل مخصوص و دادن ضخامت مناسب، آن را در سطح همواری قرار داده و کلمات مورد نظر را با ابزار نوک تیز از آن جدا می کنند این قطعات پس از پخته شدن بوسیله گچ در محل مورد نظر نصب می گردد.

تزئینات تلفیقی آجر و کاشی: در این روش که آن را معقلی نیز می گویند. آجر و کاشی به همراه هم و در کنار یکدیگر برای تزئین بکار گرفته می شود. در دوره ایلخانی از این شیوه به کرات در تزئینات بناها استفاده شده است. دو نالد ویلبر ضمن اشاره به خصوصیات آجر چینی دوره سلجوقیان می گوید طرحهای دوره مغول دارای یک خصوصیت تازه است که عبارت باشد از استعمال نقش کوچک لعابدار که در داخل دیوار جای داده می شد و استعمال آجر کاری معلق که تا آخر قرن چهاردهم به کل منسوخ شد. تزئین آجر با تلفیق کاشی در این بنا در حد عالی است قسمت عمده این تزئینات متعلق به دوره اول تزئینات ساختمان است که با مهارت خاصی اجرا شده است. این نوع تزئین در طبقه اول تمام ایوانهای هشتگانه دیده می شود. از این روش هم برای اجرای نقوش و هم برای اجرای کتیبه ها استفاده شده که در ایوان های جنوب شرقی، شرقی و شمال غربی کاربرد کتیبه ای دارد. در تزئینات سطح خارجی وساقه گنبد و نیز بدنه مناره ها از این شیوه بهره جسته اند تا بوسیله آن کلماتی همچون الله، محمد، علی و البقاء، بوجود آید.

کاربرد آجر ها

آجر ها بسته به نوع حرارتی که دیده اند به سه صورت مورد استفاده بوده است آجر (خام پخته)که حرارت کمتری میدید و رنگش قرمز بود از لحاظ مقاومت بیشتر به خشت نزدیک بود این آجر برای ساختمان های آبی یا ملات های آهکی یا ساروج بسیار مناسب بود.

آجر پخته که به آن آب انباری گویند کاملاًپخته و رنگش شیر و شکری بود و برای اتمام کارها و خزانه آب انبارها به کار می رفت.

آجر جوش بیش از بقیه حرارت میدید و دوام فوق العاده ای داشت و به همین علت در پله ها که در معرض پا خوردگی قرار داشت به کار می رفت.

در بعضی از نقاط برای به دست آوردن شکل صاف تر منظم تر آجر را واکوب کرده خشت را قبل از بردن به کوره با دو تا تخته به کمک کمی آب وا کوفته می کر دند و سپس دوغاب شل از گل رس به اطرافش می کشیدند در این حالت ممکن است آجر کمی در کوره تاب بردارد (گنبد قابوس) .نمونه است.

انواع آجر

از لحاظ روش تولید آجر به سه روش دستی ، نیمه ماشینی و تمام ماشینی تولید می شود . از لحاظ کاربرب آجر می تواند در دیوارها به عنوان پر کننده و باربر(آجر فشاری و لفتون )، یا فقط پر کننده ( بلوک سفالی ) ، نما ( آجر نما ) ، سقف ( بلوک سقفی ) ، کف پوش ( آجر نظامی ) و ویژگی نسوز و دیر گداز آن ( آجر نسوز)مورد استفاده قراره گیرد.

ویژگی های آجر خوب

آجرخوب باید در برخورد با آجر دیگر صدای زنگ بدهد. صدای زنگ نشانه سلامت توپری و مقاومت و کمی میزان جذب آب ان است . همچنین آجر خوب باید در برابر آتش مقاومت کند و خمیری و آب نشود رنگ آجر خوب باید کینواخت و سطح آن بدون حفره باشد سختی آجر باید به اندازه ای باشد که با ناخن خط نیفتد.

ترکیبات آجر

خاک آجر مخلوطی است از خاک رس ، ماسه فلدسپات ،سنگ آهک ، سولفات ها ، سولفورها ، فسفات ها ، کانی ها آهن ، منگنز ، منیزیم ، سدیم ، پتاسیم و مواد آلی .

استاندارد آجر در ایران

پیش از صدارت ” میرزا تقی خان امیر کبیر ” ، آجرهای تهرانکه منظور ساخت عمارت دارالخلافه به کار می رفت ، هر یک نیم من تا سه۹ چارک وزن داشت. در زمان صدارت امیر کبیر و پی اعتراض مردم در این مورد،وزن معینی برای انواع آجر تعیین گردید و استاندارد مزبور به اطلاع عموم رسید.

روزنامه وقایع اتفاقیه شماره ۲۰ ، مورخ نوزدهم شعبان ۱۲۶۷ ه.ق. می نویسد: ” سابقا که آجر به جهت بنایی عمارت دارالخلافه معمول بود ، عددی نیم من تا سه چارک بیشتر نبود . کارگزاران دولت علیه محض رعایت عموم خلق ، وزن معینی به جهت آجر قرار دادند که با آن وزن از کوره بیرون آورده و به مردم بفروشند و در این باب ، به صلاحدید عالیجاهان کلانتر و معمارباشی و ملک التجار ، از کوره پزها التزام گرفته گه از این قرار بفروشند و تفاوت وزن را بر قیمت بیفزایند. و بنایی امسال کلا از آجر جدید است : ” آجر قالب شاهی تراش ۱ عدد ۱ من و ۲۰ سیر ؛ آجر نظامی به جهت فرش ۱ عدد ۶ من ؛ آجر نظامی به جهت دندانه ۱ عدد ۵ من .”

بنا بر آخرین استاندارد ایران به تاریخ ۷ خرداد ۱۳۵۷ در مورد آجرهای رسی ، آجر ها به دو گروه دستی و ماشینی تقسیم بندی می شوند . آجر دستی خود به دو نوع فشاری و قزاقی سفید و آجر ماشینی نیز به تو پر و سوراخ دار گروه بندی شده اند . میزان جذب آب وطابق استاندارد ایران در آجر های ماشینی ۱۶ درصد و حداقل برای هر دو نوع آجر ۸ درصد تعیین شده است.