کاشان، شهر گل و گلاب
دارالمؤمنین ـ شهر کاشان ـ از نظر برخی مورخین، اولین و اصیل‌ترین شهر ایران و جهان است. کاشان در شمال استان اصفهان و در قلب کوه‌های کرکس در میانه‌ی کویر مرکزی ایران واقع شده‌است.
قدمت شهرنشینی در این شهر به بیش از ۷۰۰۰ سال می‌رسد. کاشان با ۱۶۰۰ اثر تاریخی شناسایی شده و ۳۳۰ اثر ثبت شده‌ی ملی، خطی پررنگ بر برگ معماری باستانی ایران است.
خانه‌ی بروجردی‌ها
از میان خانه‌های تاریخی کاشان، تنها ۱۹ عمارت جان سالم از تندباد زمان به در برده‌اند. عمارت خانه‌ی بروجردی‌ها یکی از این ۱۹ عمارت است. این خانه‌ی تاریخی اثری است فاخر، با معماری قابل‌ملاحظه، که در کوی سلطان امیراحمد در جنوب‌شرقی شهر کاشان قرار دارد.
این بنا در مجاورت زیارتگاه و حمام سلطان امیراحمد، خانه‌ی طباطبائی‌ها و خانه‌ی عباسیان در خیابان علوی قرار دارد. خانه‌ی بروجردی‌ها در سال ۲۰۱۵ نشان انتخاب برتر یونسکو از نظر محبوبیت جاذبه‌ی توریستی را بر گردن آویخته است.
قدمت عمارت
قدمت این عمارت تاریخی به نیمه‌ی دوم قرن سیزدهم هجری قمری مقارن با حکومت سلسله‌ی قاجاریه در ایران برمی‌گردد. با توجه به متن کتیبه‌های چهار طرف تالار، در سال ۱۲۹۲ هجری‌قمری معماران شروع به ساخت این عمارت کرده‌اند.
تکمیل ساخت خانه‌ی بروجردی‌ها طبق شواهد تاریخی ۱۸ سال به طول انجامیده است. ۷ سال از این مدت صرف ساخت حیاط اندرونی و ۱۱ سال صرف تکمیل تالار اصلی شده است.
ماجرای احداث عمارت
خانه‌ی بروجردی‌ها به سفارش حاج سید مهدی نطنزی، بازرگان بزرگ مقیم کاشان ساخته شده است. ازآن‌جاکه سید مهدی مراودات تجاری بسیاری با بازرگانان و تجار بروجردی داشته، به حاج سید مهدی بروجردی شهرت داشت. ازاین‌رو عمارتی نیز که به سفارش او ساخته شده، خانه‌ی بروجردی‌ها نام گرفته است.
سید مهدی دل در گرو محبت دختر سید جعفر طباطبائی، تاجر نامدار فرش اهل کاشان داشت. به دلیل همین محبت هم، شرط ساخت عمارتی هم‌سنگ خانه‌ی طباطبائی‌ها و در منزلت دختری چون او را پذیرفت. سید مهدی برای به دست آوردن دل محبوب، مجرب‌ترین معماران و نامدارترین نقاشان را به خدمت گرفت.
معماران و نقاشان
معمار خانه‌ی بروجردی‌ها، استاد علی مریم کاشانی شاگرد حاج شعبانعلی پشت‌مشهدی (معمار مسجد آقابزرگ کاشان) است. خانه‌ی طباطبائی‌ها در کوی سلطان امیراحمد و کاروانسرا یا تیمچه‌ی امین‌الدوله در بازار کاشان از دیگر آثار این معمار هستند. نقاشی‌ها و گچ‌بری‌های مسحورکننده‌ی این عمارت، در نوع خود زبانزد اهل فن و هنر هستند. این نقوش با طراحی و نظارت دو تن از نامدارترین نقاشان ایرانی صورت گرفته است.
بیش از ۲۵ تن از مجرب‌ترین معماران و هنرمندان آن دوران نیز در تزیین این عمارت سهیم بوده‌اند. ابوالحسن غفاری (صنیع‌الملک)، به‌همراه برادرزاده‌اش محمد غفاری (کمال‌الملک) اثری جاودان و فاخر از خود در این عمارت به یادگار نهاده‌اند.
صنیع‌الملک ملقب به رافائل ایران و نقاش‌باشی دربار، بنیان‌گذار اولین مدرسه‌ی نقاشی در ایران است. کمال‌الملک نیز به‌عنوان نامدارترین و پرنفوذترین هنرمند تاریخ معاصر ایران شناخته می‌شود.
معماری خانه‌ی بروجردی‌ها
این عمارت دو طبقه در بخش جنوبی با در نظر گرفتن سرداب جزو عمارت‌های سه طبقه به حساب می‌آید. خانه‌ی بروجردی‌ها با ۱۰۰۰ مترمربع زیربنا، ۱۷۰۰ مترمربع مساحت و حیاط مرکزی به ابعاد ۲۰در۳۰ متر سه ورودی دارد. ورودی اصلی این عمارت، ورودی شمالی است. ورودی غربی مخصوص مراسم مذهبی و ورودی جنوبی برای ورود خواص در نظر گرفته شده است.
بهطورکلی خانه‌ی بروجردی‌ها هم‌چون سایر عمارات مسکونی قدیمی از دو بخش اصلی اندرونی و بیرونی تشکیل شده است. هریک از این بخش‌ها خود دربرگیرنده‌ی بخش‌های شمالی و جنوبی هستند. سردر اصلی (در بزرگ چوبی که بر پاشنه‌ای سنگی می‌چرخد) و هشتی ورودی بین این دو بخش مشترک هستند.
در اطراف حیاط ایوان‌های سرپوشیده و بادگیرهای هشت‌ضلعی این بنا، در اضلاع شمالی و جنوبی بخش بیرونی قرار گرفته‌اند. این بادگیرها با ایجاد کوران غیرمستقیم باعث ایجاد هوای خنک طبیعی و دائمی و جریان آن از سقف به سرداب می‌شوند. با وجود این بادگیرها گرمای خشک و سوزان تابستان‌های کویر کاشان در این عمارت قابل‌تحمل می‌شود.
سرداب که نمای آن از گچ و آجر است، در زیرزمین بخش بیرونی قرار دارد. این سرداب با سیستم کانال‌کشی افقی و عمودی با دو بادگیر در ارتباط است. دمای سرداب زیرزمینی در تابستان، تا ۲۰ درجه کمتر از دمای طبقات بالاتر است.
بخش اندرونی عمارت شامل نه اتاق که به اتاق‌های گوشواره معروف‌اند و اتاق شاه‌نشین با تصاویری از شاهان قاجار است. حیاط‌خلوت، اتاق پنج‌دری ساده، صندوق‌خانه و اتاق نشیمن هم در بخش اندرونی قرار دارند. سردابی بزرگ در بخش جنوبی و حیاط مرکزی با تالار پذیرایی آینه‌کاری‌شده، در بخش شمالی اندرونی واقع شده‌اند.
بخش بیرونی عمارت در حال حاضر بخش قابل‌بازدید بنا است. هشتی، راهرو و دهلیز، حیاط مرکزی، تابستان‌نشین و نورگیر فوقانی آن در بخش بیرونی قرار دارند. اتاق پنج دری زمستانی با دیوارهای گچ‌بری شده، بهارخواب شمالی، طارمی، سرداب، آشپزخانه، انبارها و بادگیرها هم در این بخش هستند.
بخش اصلی خانه‌ی بروجردی‌ها تابستان‌نشین بخش بیرونی است. این فضا با سقفی گنبدی شکل مقابل در ورودی اصلی قرار گرفته است. درصد بسیاری از گچ‌بری‌ها، رنگ‌آمیزی‌ها و نقاشی‌ها در این بخش به کار رفته‌اند. بادگیرهای قرینه‌ی هلالی بر بام تالار و کلاه فرنگی روی آن از جلوه‌های منحصربه‌فرد معماری این عمارت است. این بادگیرها خانه‌ی بروجردی‌ها را در زمره‌ی چشم‌نوازترین آثار معماری ایران قرار داده‌اند.
اوضاع کنونی عمارت
بخش بیرونی این عمارت در سال ۱۳۵۳ توسط دولت خریداری شده و به تملک سازمان میراث فرهنگی درآمده است.
در تاریخ ۱۳/۳/۱۳۵۴ عمارت تاریخی خانه‌ی بروجردی‌ها با شماره‌ی ۱۰۸۳ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
این عمارت اکنون محل اداره‌ی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهر کاشان است و کاربری اداری دارد.
