مساجد همیشه تجلی گاه معماری ایرانی اسلامی بوده اند و مسجد شیخ لطف الله اصفهان یکی از همین مساجد است که در میدان نقش جهان اصفهان و در مقابل عمارت عالی قاپو خود نمایی می کند. مسجد شیخ لطف الله اصفهان مسجدی که از لحاظ زیبایی، سبک معماری و کاشی کاری در نوع خود کم نظیر است.
تاریخچه
مسجد شیخ لطف الله اصفهان در قرن ۱۱ هجری و در دوران صفویه به دستور شاه‌عباس اول و در طول ۱۸ سال ساخته شده است. شاه عباس در واقع برای تجلیل از مقام شیخ لطف الله جبل عاملی دستور ساخت این مسجد را به نام او صادر کرد.
شیخ لطف الله از علمای برجستۀ دورۀ صفوی است که اصالتاً اهل لبنان بوده و پس از مهاجرت به ایران ابتدا در مشهد و قزوین ساکن شد و سپس به اصفهان عزیمت کرده و در آنجا ساکن می شود.
صفویان و به خصوص شاه عباس که به علما و به ویژه عالمان شیعه بسیار بها می داد و در دربار خود از آنها بهره می گرفت دستور داد تا مسجد و مدرسه ای به نام شیخ لطف الله بنا شود تا او در آنجا به تدریس علوم دینی و برگزاری نماز بپردازد. از طرفی دختر شیخ لطف الله نیز همسر شاه بود که در این مسئله بی‌تأثیر نبوده است.
گرچه این مسجد بعدها به مسجد ملا فتح الله و سپس به مسجد صدر تغییر نام یافت اما امروزه با همان نام اولیۀ خود شناخته می شود. در اوایل قرن ۱۴ (۱۳۰۰ شمسی) نیز رضا شاه به توصیۀ آرتور پوپ مورخ مشهور آمریکایی که فرهنگ و معماری ایران را به دنیا معرفی کرد دستور داد تا این مسجد مرمت و بازسازی شود.
جنبه های معماری بنا
بنای مسجد که از شاهکارهای معماری و کاشی کاری عصر خود به شمار می رود به شیوۀ اصفهانی آخرین نوع شیوۀ معماری سنتی ایرانی و به دست استاد محمدرضا اصفهانی (از استادان برجستۀ معماری و فرزند استاد حسین اصفهانی) ساخته شده است.
در تزئینات این مسجد از رنگ های سبز، آبی، نخودی و سفید استفاده شده که روی نقش و نگارهای کاشی های آن خودنمایی می کنند.
جای جای این مسجد با هنر کاشی کاری و معرق و با طرح های زیبا و چشم نواز تزیین شده که در نوع خود منحصر به فرد بوده و هر بیننده ای را مسحور خود می کند.
گنبد
گنبد این مسجد ازلحاظ هندسی بسیار دقیق ساخته شده و جزو مدورترین گنبدها در جهان محسوب می شود. برخلاف سایر گنبدها که اغلب با کاشی های فیروزه‌ای رنگ پوشیده می شوند کاشی های این گنبد به رنگ آبی سیر هستند. علاوه بر کتیبه هایی که در داخل و خارج بنا وجود دارد، روی بخشی از گنبد کتیبه ای مزین به سوره های شمس، کوثر و دهر وجود دارد که به دست علیرضا تبریزی عباسی از اساتید به نام خطاطی دورۀ شاه عباس و با خط ثلث نوشته شده است.
سراسر قسمت داخلی گنبد نیز با پنجره هایی پوشیده شده است که با هدایت نور به درون بنا محیط داخلی را روشن کرده و زیبایی کاشی کاری آن را دو چندان می کند.
طبق برخی گفته ها در مرکز داخلی گنبد مسجد نیز طاووسی نقش بسته که با تابش نور دم آن روی کاشی های گنبد ظاهر می شود.
محراب
محراب بنا نیز همچون سایر بخش ها با کاشی معرق و مقرنس تزیین شده و دو لوح داخل آن قرار دارد که شامل نام خطاط است و لوحی دیگر کنار محراب قرار دارد که روایتی از پیامبر (ص) و امام صادق (ع) روی آن نقش بسته است. تاق آن نیز با نقوش اسلیمی و مقرنس های صدفی شکل مزین شده است.
جهت قبله
از دیگر نکات جالب این مسجد جهت قرار گرفتن آن نسبت به قبله است. با وجود آنکه در ورودی به سمت شرقی میدان است اما خود مسجد به سمت قبله ساخته شده است چرا که اگر مسجد نیز به سمت مشرق بنا میشد یافتن جهت قبله با مشکل مواجه می شد.
هرچند هنگام ورود به مسجد راهرویی وجود دارد که برای رسیدن به داخل مسجد بازدیدکنندگان را ابتدا به سمت راست و سپس به سمت چپ هدایت کرده و به داخل مسجد می رساند اما این مسئله نمودی در نمای بیرونی ندارد و زوایای آن کاملاً متقارن بنا شده است.
مسجد شیخ لطف الله مسجدی بدون مناره
از آنجایی که تمام مساجد دارای مناره و یا گلدسته هستند نبود این شاخصۀ مهم در کنار گنبد برای مسجد شیخ لطف الله همگان را به تعجب واداشته است.
طبق اظهارات کارشناسان میراث فرهنگی این مسجد به نوعی مخصوص درباریان بوده و مردم عادی در آن رفت و آمد نداشته اند به همین دلیل معمار این مسئله را به گونه‌ای هوشمندانه در نمای مسجد بیان داشته و با قرار ندادن مناره که نمادی از دعوت مردم به‌سوی مسجد است این مسئله را نشان داده است.
