شاید از زمانی که بشر یکجا نشینی را بر کوچ برگزید، معماری هم وارد دنیای بشری شد. ساخت سازه‌هایی خلاقانه برای زندگی بهتر در کنار زمین‌های کشاورزی، زندگی را بسیار راحت‌تر می‌کرد. از آن زمان تا به امروز این شیوه‌ها که با هنر نیز آمیخته شده‌اند، به طور مداوم پیشرفت کرده و از تغییر و اضافه و کم شدن مصون نبوده‌اند. همین موضوع از معماری یک علم وسیع ساخته که بشر با کمک آن دست به ساختن بناهای باشکوه در تمدن‌های کهن زده است. برخی از این بناها که امروزه در کشورهای با قدمت بالا و تمدن باستانی باقی مانده‌اند، گواه عظمت و شکوه معماری مردمان دوره های مختلف بوده است. استان یزد و به ویژه شهرستان یزد یکی از باستانی‌ترین شهرهای ایران است که بسیاری از نشانه‌های معماری باستان و امروزی را می‌توانیم در آن ببینیم. در این مقاله با ما همراه باشید تا با این سبک‌ها در معماری یزد بیشتر آشنا شویم.
معماری شهرستان یزد
یکی از درخشان‌ترین سبک و سیاق معماری‌ها در طول تاریخ چند هزار ساله‌ی حیات بشر را می توان معماری ایران باستان دانست. به خصوص در این زمینه توجه متخصصان و علاقمندان این رشته، به شهرهای باستانی ایران، شهرهای حاکمان دیرین، پایتخت‌ها و امثال آن متمرکز شده است؛ زیرا در این محل‌ها تجمع بناهای باستانی هم چون عمارت‌ها و کاخ‌های پادشاهان به وضوح به چشم می‌خورد.
بی شک یکی از مهم‌ترین شهرهای مطرح در حوزه‌ی معماری شکوهمند ایران باستان، شهر یزد است. از یزد به عنوان اولین شهر خشتی جهان و دومین شهر باستانی دنیا بعد از ونیز در ایتالیا یاد می‌شود. این خطه‌ی کهن و باستانی، قدمت ویژه‌ای در سبک‌های معماری و بناهای خاص ایرانی دارد که برای علاقمندان به هنر ایرانی بسیار حائز اهمیت است.
برخی بناهای تاریخی این شهر را به اسکندر مقدونی، حضرت ابراهیم (ع) و سلیمان نبی نیز نسبت داده‌اند که نشان از قدمت قابل توجه این سازه‌ها دارد. از جمله آثار بارز تمدن در یزد می‌توان سنگ نگاره‌ها و ابزارهای سنگی بدست آمده از شیرکوه و کوه ارنان، سفال‌های باستانی قلعه‌ی میبد و مانند آن را نام برد که خبر از تمدن‌های چندین هزار سال پیش و معماری خاص دوران خود می‌دهند.
معماری یزد متناسب با اقلیم و فرهنگ جاری در مردمان این دیار بوده است. به نحوی که تمامی اجزای سازه‌ها وطرح کلی خانه‌ها برای زندگی بهتر و آسایش بیشتر ساماندهی شده‌اند. یک معماری ویژه که خاص کویر است و زیستن در آفتاب گرم تابستان و زمستان سرد را برای مردم یزد ممکن می‌سازد.
برای مثال می‌توان به طراحی و ساخت بادگیرها در معماری یزد اشاره کرد که برای دریافت جریان باد و خنک کردن فضای درون سازه بهترین راه ممکن در زمان خود بوده است. هم چنین جهت‌گیری خاص خانه‌ها در معماری یزد، از جالب‌ترین عوامل وفق داده شده با اقلیم گرم و خشک یزد است.
سبک معماری تاریخی یزد در خانه‌ها
در معماری یزد، خانه‌ها در جهت قبله ساخته شده‌اند! این موضوع سبب شده است اتاق‌های دور تا دور حیاط به شیوه‌ای هوشمندانه برای گذران تابستان و زمستان مهیا شوند. در واقع جهت ساخت یک خانه در امتداد شمال شرق تا جنوب غرب است و این خود باعث می‌شود تابستان‌ها خنک‌ترین اتاق‌ها و زمستان‌ها گرم‌ترین اتاق‌ها برای ساکنین در دو طرف حیاط به وجود آید.
قسمت‌های خنک خانه برای تابستان شامل زیر زمین، تالار، حوض خانه، پایاب، و طنبی می‌شود. در حالی‌که برای فصل سرد سال بهتر است از قسمت‌هایی با نام طهرانی، سه دری، پنج دری، بالاخانه و کرسی خانه استفاده شود. در واقع اتاق‌های تابستانی در ضلع شرقی و زمستانی‌ها در ضلع غربی خانه دایر می‌شوند.
در خانه‌های به سبک معماری یزد، مرکزی‌ترین قسمت زمین خانه به حیاط تعلق دارد. برخلاف خانه‌های امروزی که ساختمان‌ها اغلب یک یا دو طرف حیاط هستند و کمتر مواردی ساخته می‌شود که دور تا دور حیاط با اتاق‌ها محصور شود. اما چرا رعایت این قاعده در معماری یزد پا برجاست؟
در جواب این پاسخ باید گفت حیاط پنهان از دید عوام و محیطی امن برای حریم خانواده، یک ویژگی اصلی در معماری خانه‌ها در یزد است که نشان از اصل حرمت یا حجاب برای مردم دارد. این بدان معناست که با طراحی حیاط در مرکزیت خانه، هشتی‌ها، دالان‌های طویل و دیوار‌های بلند، سعی شده تا خانواده از دید غریبه‌ها دور بماند. با این ایدئولوژی تلاش برای حفظ آرامش؛ امنیت و حریم خاص سمعی و بصری در حد ممکن صورت می‌گیرد.
به علاوه، خانواده‌هایی که از نظر اقتصادی توان ساخت چندین حیاط و خانه‌ای مجلل را داشتند، حیاط جداگانه برای میهمان‌ها (به اصطلاح بیرونی در تقابل با حیاط اندرونی) می‌ساخته‌اند که این موضوع نیز بر تاکید بر روی آرامش و امنیت خانه، می افزوده است. ساخت حیاط در مرکز خانه و بین اتاق‌ها در معماری یزد، یک فایده‌ی دیگر هم برای تامین سایه توسط درختان و خنک نگه داشتن فضای خانه برای تابستان‌های گرم داشته است.
خانه‌های تاجران و بازرگانان، افراد سرشناس و روحانیون بزرگ ، علاوه بر حیاط‌های بیرونی، اتاق‌های مهمان وسیع‌تری نیز برای پذیرایی و تکریم میهمانان داشته است. معمولا در وسط حیاط‌ها حوض، و در اطراف آن باغچه‌ها با درختان سازگار در اقلیم گرم و خشک، مانند پسته، انگور، انجیر و انار وجود داشته است.
دلیل تاکید بر وجود درخت و سرسبزی در حیاط احتمالا علاوه بر شادابی و سرسبزی که در برخی فصول سال به ارمغان می‌آورد، برای تامین سایه و هوای معتدل در در گرمای شدید نیز بوده است. مواد و مصالحی که در معماری یزد برای ساخت خانه‌ها بکارگرفته شده، به خوبی با اقلیم این منطقه سازگاری دارد.
قسمت‌های عمده خانه در معماری یزدی
از بخش‌های مختلف در یک خانه با معماری یزدی، به کوجه، سردر، هشتی، دالان و حیاط خصوصی یا نارنجستان اشاره می‌کنیم. تمامی این اجزا مطابق با اصولی خاص برای زندگی در کویر، طراحی و پیاده‌سازی می‌شدند.
نارنجستان‌ها حیاط‌هایی سرپوشیده بوده‌اند که مانند یک گلخانه‌ی هدفمند، از آن‌ها برای کشت نارنج و سایر گیاهان حساس به سرمای کویر استفاده می‌شده است. این قسمت‌ها نور شدید خورشید در طول روز را جذب کرده و در سرمای شدید زمستان کویر، گرمای لازم برای حفظ گیاهان را در خود نگه می‌داشتند. از دیگر قسمت‌های خانه‌های یزدی ، تختگاه، تالار، بادگیر، سه دری، پنج دری، ارسی، پستو، آشپزخانه و منبع آب هستند که هر یک مطابق با یک منطق خاص در زندگی زمان خود مورد استفاده بوده‌اند.
از جمله خانه‌های معروف در معماری یزد که به خوبی معیارهای این سبک را نشان می‌دهند، خانه‌ی ملک التجار، خانه‌ی میرزا شفیع، خانه‌ی آیت الله صدوقی، خانه‌ی علی آقا شیرازی، خانه‌ی لاری‌ها (موزه اسناد تاریخی یزد)، خانه‌ی آسید هاشم اقا، خانه‌ی کلاهدوزها، خانه‌ی ملک زاده، خانه‌ی اخوان سیگاری یزد، خانه‌ی آقازاده‌ی ابرکوه و … را می‌توان نام برد.
معماری در شهر یزد
سبک معماری یزد، این شهر را به گونه‌ای طراحی کرده بود که در مرکز هر محله، حمام، بازارچه، مسجد، حسینیه، آب انبار و جوی آب برای دسترسی به آب قنات وجود داشت. تجمعی از امکانات در هر محله باعث می‌شده نیازهای اساسی مردم در تمام نقاط شهر به خوبی برطرف شود.
این سبک معماری موفق به ساخت بناهای باشکوهی در این شهر و استان شده است که برخی از آن‌ها بعد از این همه سال هم‌چنان به عنوان یک جاذبه تاریخی و هنری می‌درخشند. برخی از شاهکارهای معماری یزد را در ادامه معرفی خواهیم کرد.
نارین قلعه (کهن دژ)
این بنای تاریخی (با نام کهن دژ) که در شهر میبد در استان یزد قرار دارد، به عنوان قدیمی‌ترین بنای خشتی جهان معرفی می‌شود! با این وجود هم چنان پا برجا بوده و عظمت عجیبی در مقایسه با زمان ساختی که به آن منسوب می‌شود، را داراست.
بادگیر باغ دولت آباد
جالب است بدانید این بادگیر که نمونه‌ای از شاهکار معماری یزدی در دوران زندیه است، بلندترین نمونه‌ی جهانی به شمار می‌آید! بادگیرها در قدیم الایام برای معتدل سازی دمای ساختمان‌ها به کار می‌رفته‌اند. به این صورت که باد برخورد کننده به این سازه، به قسمت‌های پایینی رسیده و پس از رسیدن به سطح آب در حوضچه‌ی میانی آن، هوای خنکی ایجاد کرده و به جریان می‌اندازد.
اما اینکه چه چیزی باعث شده تا این بادگیر را با طول ۳۳ متر و ۸۰ سانتی متر و به صورت هشت ضلعی بسازند، ریشه در اصول معماری آن دوران دارد. بدون شک این باغ یکی از زیباترین باغ‌های دوران خود بوده است.
مسجد جامع فهرج
این مسجد را به عنوان قدیمی‌ترین مسجد ایران نیز می‌شناسند. ساخت این سازه به نیمه‌ی اول قرن ۱ هجری بر می‌گردد که هم اکنون نیز میزبان نماز گزاران مسلمان است. با وجود پیشرفت شگفت‌آور معماری در مساجد ایرانی، اولین مسجدهایی که در بدو ورود اسلام ساخته شدند، کاملا ساده بوده و شباهت بیشتری به مساجد صدر اسلام داشته‌اند.
با این حال این مسجد از معماری کهن ایرانی و معماری یزد کاملا بهره‌مند بوده و ماندگاری آن تا امروز، نشانه‌ای بر هنر و فن معماران ایرانی زمان خود است.
مسجد جامع کبیر یزد
این مسجد از شاهکارهای خاص تاریخی در ایران و جهان است که بلندترین مناره‌های جهان را دارد. ساخت این مسجد در قرن ۶ هجری و با تلفیقی از معماری قبل و بعد اسلام صورت گرفته است. گفته می‌شود ارتفاع تقریبی این مناره‌ها به ۵۲ متر نیز می‌رسد که در نوع خود بی نظیر است.
به علاوه کاشی کاری‌های مناره‌ها که بعدها به آن افزوده شد، از ظرافت و زیبایی چشم‌نوازی برخوردار است که عظمت مناره‌ها را دو چندان می‌کند.
آب انبار شش بادگیر
در معماری یزد، از آب انبارها برای ذخیره‌ی آب در فصل گرم تابستان استفاده می‌شده است. بادگیرها نیز برای خنک کردن آب درون آب انبارها به کار گرفته می‌شدند. یکی از آب انبارهای ساخته شده در یزد، دارای شش بادگیر در کنار هم است که در نوع خود در جهان بی همتاست. بادگیرها بصورت هشت ضلعی ساخته شده و در ۶ جهت آب انبار گنبدی شکل قرار گرفته‌اند.
این بادگیرها از شگفتی‌های معماری دوران خود و هم چنین شاهکارهای تاریخی امروز به حساب می‌آیند.
کاروانسرای زین الدین
به طور معمول در معماری باستان ایرانی، چه قبل و چه بعد از اسلام، از خلق زوایا و گوشه‌ها در ساخت مکان‌های مختلف بهره برده شده است. اما در شهر یک نمونه‌ی استثنا به شکل کاروانسرای دایره‌ای شکل بنا شده که کاروانسرای زین‌الدین معروف شده است. این بنا از نشانه‌های متفاوت در عظمت معماری ایرانی است که امروزه نیز به عنوان یک جاذبه‌ی گردشگری تلقی می‌شود.
نشانه‌های سبک معماری یزدی را در گوشه گوشه‌ی این استان و به ویژه در محدوده‌ی شهر یزد می‌توان یافت. به شما اکیدا پیشنهاد می‌کنیم با بازدید از این مکان‌ها علاوه بر آشنایی با شیوه‌های پسندیده برای معماری اماکن، تا حدود زیادی نیز با فرهنگ و رسوم مردمان یزد آشنا شوید.
