در اجرای عملیات ساختمانی نکات فنی زیادی باید رعایت شوند که این نکات در قالب مجموعه دستورالعمل‌هایی شکل قانونی به خود گرفته اند و پیمانکاران پروژه‌ها ملزم به اجرای آن‌ها هستند. رعایت این نکات فنی به منظور افزایش ضریب ایمنی ساختمان‌ها و بهبود استفاده از آن‌ها صورت می‌گیرد. یکی از نکات فنی مهم در این راستا رعایت فاصله‌هایی است که در اصطلاح از آن‌ها با عنوان «درز» یاد می‌شود. این فاصله‌ها با اهداف متفاوت و در بخش‌های مختلف ساختمان طراحی و ایجاد می‌شود که هرکدام کارکردهای خاص خود را دارند. یکی از انواع درزهای ساختمان درز انقطاع است که وجود آن، برای پیشگیری از حوادث احتمالی مانند زلزله بسیار ضروری است. ما در این مقاله قصد داریم ضمن توضیح انواع درزها، به صورت مفصل به درز انقطاع بپردازیم و نکات مهم در رابطه با آن را توضیح دهیم.
درز ساختمان چیست؟
به طور کلی به فضای خالی که در برخی قسمت‌های ساختمان تعبیه می‌شود درز گفته می‌شود. درزهای ساختمان انواع متفاوتی دارند و هدف کلی از ایجاد آن‌ها افزایش ضریب ایمنی ساختمان است. انواع مختلف درزها با اهداف متفاوتی طراحی و اعمال می‌شوند که با وجود آن‌ها خطرات احتمالی برای ساختمان تا حد قابل ملاحظه‌ای کاهش پیدا کرده و از بروز حوادث، پیشگیری به عمل می‌آید.
انواع درزهای ساختمان کدامند؟
مهم‌ترین درزهایی که در ساخت ساختمان‌ها مورد توجه قرار می‌گیرند عبارتند از: درز انقطاع، درز انبساط، درز کنترل (جمع شدگی)، درز اجرایی. هرکدام از این درزها کاربردهای خاص خود را دارند که در ابتدا به طور مفصل به درز انقطاع پرداخته و در پایان مقاله نیز به طور مختصر درباره درزهای دیگر توضیحاتی را ارائه خواهیم داد.
درز انقطاع ساختمان چیست؟
درز انقطاع به درزی گفته می‌شود که بین سازه‌های دو ساختمان قرار می‌گیرد. در حقیقت درز انقطاع نوعی فضای خالی است که در بین دو ساختمان قرار می‌گیرد تا اثرات ناشی از تنش‌ها و ضربه‌ها را خنثی کند. وجود این فضا به خصوص در هنگامی که زلزله رخ می‌دهد، برای از بین بردن عواقب احتمالی بسیار مؤثر بوده و از خسارات مالی و جانی و خرابی‌های ساختمانی پیشگیری می‌کند.
درز انقطاع چگونه ایجاد می‌گردد؟
برای ایجاد درز انقطاع در بین دو ساختمانی که در مجاورت یکدیگر قرار دارند، باید فضای مورد نظر کاملاً خالی باشد و دو ساختمان هیچ‌گونه تماسی با هم نداشته باشند. به همین خاطر میلگردهای ساختمان‌ها در این محل کاملاً قطع گردیده و اگر بتنی هم وجود داشته باشد که باعث تماس دو ساختمان گردد، از میان برداشته می‌شود. بنابراین دو ساختمان بدین طریق کاملاً از هم جدا می‌شوند. به منظور مقابله با اثرات وزش باد و همچنین پیشگیری از عواقب بروز زلزله، حداقل فاصله بین بتن‌ها رعایت می‌گردد. نکته دیگری که وجود درز انقطاع را به یک ضرورت تبدیل می‌کند، نشست‌های احتمالی ساختمان است؛ بنابراین اگر این فاصله وجود نداشته باشد، هرگونه نشستی در یک ساختمان می‌تواند به ساختمان مجاور نیز آسیب برساند.
درز انقطاع چگونه پوشانده می‌شود؟
شاید کمتر پیش آمده باشد که مشاهده کرده باشیم بین دو ساختمان فاصله یا همان درز انقطاع وجود دارد؛ در بیشتر موارد ظاهر ساختمان‌ها به‌گونه‌ای است که انگار به یکدیگر متصل هستند؛ در واقع از نظر ظاهری این‌طور به نظر می‌رسد که هیچ‌گونه فاصله‌ای بین ساختمان‌ها نیست، اما حقیقت آن است که نبود فاصله، تنها در ظاهر کار دیده می‌شود و در اصل فاصله بین ساختمان‌ها پوشانده شده است. بنابراین باید بین دو عبارت «پوشاندن» و «پر کردن» تمایز قائل شد. مقصود از پوشاندن درز آن نیست که آن را با مصالح یا بتن پر کنیم؛ بلکه تنها بر حفظ ظاهر و پوشاندن فضای خالی دلالت دارد. اگر فضای خالی پوشانده نشود، ممکن است مشکلاتی از قبیل لانه سازی پرندگان، تجمع زباله و مواردی از این قبیل پیش آید. به همین خاطر با استفاده از قالب بندی و با مصالح سبکی مانند یونولیت این فضای خالی پوشانده می‌شود. استفاده از یونولیت ضمن پر کردن کاذب فضا، به عنوان عایق حرارتی و برودتی نیز عمل می‌کند و اجازه نمی‌دهد که دیوارهای واحدهای مسکونی در مجاورت با فضای خالی تبادل انرژی انجام دهند. البته به دلیل آن که یونولیت ممکن است پس از مدتی دچار پوسیدگی شده و فرو بریزد، گاه از ورق گالوانیزه ضد زنگ یا انواع فلزات دیگر و یا حتی پلاستیک‌ها نیز استفاده می‌شود. می‌توان فضای درز را با استفاده از مصالحی که چندان مقاومت بالایی ندارند، نیز پر کرد؛ این مصالح باید به‌گونه‌ای انتخاب شوند که در هنگام وقوع زلزله در اثر فشار و ضربه‌های وارده خرد شوند و انرژی وارده را خنثی کنند. معمولاً پیمانکاران برای پوشاندن درز راه حل‌های متنوعی را در پیش روی خود دارند که بتوان ضمن پوشاندن، زیبایی ظاهری ساختمان‌ها را حفظ نمود.
آیا همه ساختمان‌ها درز انقطاع دارند؟
در پاسخ به این سؤال که آیا تمام ساختمان‌ها باید دارای درز انقطاع باشند یا خیر، باید گفت که تنها ساختمان‌هایی ملزم به رعایت این موضوع هستند که ارتفاعی بیشتر از ۱۲ متر داشته و یا حداقل ۴ طبقه باشند. این شرایط در آیین نامه ۲۸۰۰ و قانون مقررات ملی ساختمان منعکس شده است؛ این قانون وجود درز انقطاع در این ساختمان‌ها را به منظور جلوگیری از برخورد دو سازه به هم و پیشگیری از اثرات اضافی تحمیل سازه‌ها و خسارات ناشی از آن‌ها ضروری دانسته است.
اندازه درز انقطاع چقدر است؟
حال که توضیحات لازم را درباره معرفی و کارکردهای درز ساختمان دادیم، نوبت به آن می‌رسد که ببینیم اندازه این درز چه مقدار باید باشد؟ مفهوم این سؤال آن است که دو ساختمان باید چه میزان از یکدیگر فاصله داشته باشند. باید گفت که حداقل فاصله در ایجاد درز انقطاع در تراز هر طبقه یک صدم ارتفاع آن طبقه از نقطه شالوده ساختمان در نظر گرفته می‌شود.
آیا وجود درز انقطاع از نظر قانونی الزامی است؟
باید این نکته را ذکر کرد که بر اساس قانون، کلیه پیمانکاران موظف هستند که در صورت ساخت ساختمان‌هایی با شرایط ذکر شده در بالا که نیاز به درز پیدا می‌کنند، این مسئله را رعایت کنند؛ در غیر این صورت محکومیت‌های قضایی و انتظامی شامل مهندسان ناظر پروژه خواهد شد. اصلی‌ترین مرجع قانونی برای موارد مربوط به درز انقطاع، قانون مقررات ملی ساختمان و آیین نامه ۲۸۰۰ است که در آن جزییات و شرایط درز آورده شده است. در حال حاضر پرونده‌های زیادی در مراجع قضایی و شهرداری‌ها وجود دارد که با موضوع عدم رعایت درز تشکیل شده‌اند؛ از آنجایی که عدم رعایت درز انقطاع از سوی یک ساختمان، ایمنی ساختمان‌های دیگر را هم به خطر می‌اندازد، لذا ساکنان مجتمع‌های دیگر حق شکایت دارند. لازم به ذکر است که مرجع ناظر به این موضوع شهرداری‌ها و نظام مهندسی کشور هستند. در صورتی که درز انقطاع رعایت نگردد و مهندس ناظر پروژه این موضوع را به اطلاع مراجع مربوطه برساند، پروانه ساختمان تا رسیدگی به این مشکل صادر نخواهد شد.
انواع دیگر درز کدامند؟
همان طور که در ابتدای مقاله اشاره شد، به جز درز انقطاع، انواع دیگری از درز به نام‌های درز انبساط، درز کنترل و درز اجرایی نیز وجود دارد که هرکدام به منظور خاصی مورد توجه قرار می‌گیرند. البته تنوع درزها زیاد است که در این مقاله تنها به توضیح این موارد بسنده شده است. در درز انبساط اصلی‌ترین مسئله تغییرات دمایی و رطوبت است؛ به این صورت که این تغییرات باعث انبساط و انقباض بتن می‌شوند و اگر فاصله کافی در نظر گرفته نشود، ممکن است موجب خرابی ساختمان گردد. درز انبساط معمولاً از ۲۰ تا ۵۰ میلی متر فضا را اشغال می‌کند و این فاصله هم باید خالی باقی بماند. البته گاهی برای جلوگیری از نفوذ هوا و رطوبت از نوعی ماده با خاصیت کشسان نیز برای پر کردن فضا استفاده می‌شود. همچنین درز انبساط باید به‌گونه‌ای طراحی شود که در برابر تغییرات انبساطی و انقباضی مقاومتی نداشته و اثرات آن را خنثی کنند؛ زیرا اگر مقاومتی از خود نشان دهند، در حقیقت نوعی ضربه وارد کرده‌اند. درزهای انبساطی معمولاً در تمام قسمت‌های ساختمان ایجاد می‌شوند که مواردی از قبیل کف، دیوارها و سقف را در بر می‌گیرند. درز کنترل که از آن با عنوان درز جمع شوندگی نیز یاد می‌شود، به منظور جلوگیری از ترک‌های سطحی بتن ایجاد می‌شود. درز کنترل معمولاً در دال‌های کف ایجاد می‌شود که گاه میلگردها نیز به طور کامل قطع نمی شوند و در آن وجود دارند. عرض درز کنترل اهمیت چندانی ندارد و از مقادیر بسیار ناچیز حتی به اندازه ضخامت یک ورقه کاغذ تا مقادیر بیشتر را می‌تواند در بربگیرد. به طور کلی محل‌هایی که در آن‌ها باید از درز کنترل استفاده شود، بستگی به نوع معماری، سازه‌ها و طراحی ساختمان دارد. در نهایت درز اجرایی به منظور پیوسته سازی قطعات به کار می‌رود که در آن بتن و میلگردها نیز وجود دارند. درز اجرایی ممکن است از نوع افقی یا عمودی باشد. البته امروزه کاربرد درز اجرایی بسیار محدود شده و تنها در موارد بسیار خاص مانند قطعات شیب دار ایجاد می‌شوند.
جمع بندی
همان طور که اشاره شد درزهای ساختمان انواع مختلفی دارند که یکی از مهم‌ترین آن‌ها درز انقطاع است. از درز انقطاع به منظور پوشاندن فاصله بین دو ساختمان که در مجاورت هم قرار دارند، استفاده می‌شود. این فاصله در کاهش تنش‌ها و ضربه‌های ناشی از زلزله و وزش باد بسیار مؤثر عمل کرده و خطرات جانی و مالی را کاهش می‌دهد. قانون مقررات ملی ساختمان و آیین نامه ۲۸۰۰ مهم‌ترین منابعی هستند که به طور قانونی به درز انقطاع پرداخته‌اند و شرایط لازم برای اجرای این درز را توضیح داده‌اند. برای نمونه در این منابع آمده که ساختمان‌های با تعداد طبقه بیشتر از چهار و یا ارتفاع بیش از ۱۲ متر ملزم به اجرای درز انقطاع هستند. با توجه به اهمیت رعایت این درز و رعایت سایر نکات فنی ساختمان، لازم است پیمانکاران و مهندسان پروژه، حساسیت‌های جدی را در این زمینه داشته باشند تا از بروز حوادث جانی و مالی پیشگیری مؤثری به عمل آید.
آیا همین درز نواقص هم دارد اگر داشته باشد تشریح نمایید