نحوه تشخیص مستثنیات
اگر زمینی قبل از تاریخ تصویب قانون (۱۳۴۱) و یا قبل از تاریخ صدور برگ تشخیص، یک یا چند یا همه ویژگی‌های زیر را داشته باشد، زمین احیا شده یا مستثنیات به حساب می‌آید.
- اگر عرفاً و عملاً به عنوان زمین کشاورزی (زراعی یا باغی) مرسوم و معروف باشد.
- اگر عرفاً و عملاً در مجموعه اراضی مزروعی منطقه یا روستا واقع باشد.
- اگر در حوزه‌ی آبیاری منبع آب (چاه، چشمه، قنات، رودخانه و …) قرار داشته باشد.
- اگر تسطیح شده و برای عملیات زراعت و آبیاری آماده شده باشد.
- اگر دارای شیب نامتعارف و تند نباشد و عرفاً و عملاً به نام زمین دیم‌زار مرسوم باشد.
- اگر زمین دیم‌زار یا آبی‌زار بوده و محدوده‌ی قانونی، ثبتی یا عرفی معین داشته باشد.
- اگر تحجیر شده باشد (به هر عملی که به معنای شروع احیای زمین باشد، تحجیر گفته می‌شود. مانند سنگ‌چینی دور زمین، جمع‌آوری سنگ‌ها و توده کردن آن‌ها، کندن نهر دور زمین و …).
- اگر جوی‌های قدیمی منشعب از بندهای رودخانه‌ای یا آثار آن‌ها در بالادست زمین مشاهده شود.
- اگر جوی‌های قدیمی یا آثار آن‌ها که آب قنوات یا چشمه‌سارات قدیمی را در گذشته یا حال به زمین می‌رساند در زمین مشاهده شود.
- اگر درختان کهنسال در مسیر جوی‌های قدیمی و اطراف و اکناف زمین وجود داشته باشد.
- اگر اراضی مورد اختلاف، در ذیل بالاترین جوی آبیاری موجود یا قدیمی واقع باشد. معمولاً اراضی واقع در بالادست جوی چون از ابتدا آب به آن‌ها سوار نمی‌شده اراضی غیراحیاشده هستند. در مقابل اراضی زیر جوی چون آب به آن‌ها سوار بوده اراضی احیاشده‌اند.
- اگر بناهای قدیمی و ابنیه‌ی سنتی وابسته به کشاورزی مانند خانه‌باغ، کومه، گاش دامداری، آب‌انبار و … یا آثاری از آن‌ها در محل وجود داشته باشد از مستثنیات به حساب می آید.
- اگر زمین بندسار بوده و منطقه پوشیده از بندسارهای متعدد قدیمی (معروف به زوله) باشد و سابقه‌ی بهره‌مندی قدیمی از آب‌های جاری بهاره را برای آبیاری محصول داشته باشد.
اگر در پوشش گیاهی زمین آثاری از گیاهان مرتعی چندساله و گونه‌های پایای مرتعی نباشد.
اگر در پوشش گیاهی زمین آثاری از گیاهان مرتعی چندساله و گونه‌های پایای مرتعی نباشد.- اگر پوشش گیاهی موجود، آثار زراعت‌های قبل و زراعت‌های قدیمی‌تر باشد.
- اگر در عکس‌های هوائی محل موردنظر، با استفاده از ابزار استرئوسکوپ، آثار احیای قدیمی مشاهده شود. مشروط به این که کارشناس منتخب دادگاه، صلاحیت فنی ویژه‌ی تفسیر عکس‌های هوائی را داشته باشد.
- اگر زمین موردنظر در نقشه‌های هوائی که براساس عکس‌های هوائی ترسیم شده‌اند، در بخش اراضی مزروعی واقع باشد. تشخیص این امر نیز فوق‌العاده حساس است و کارشناسان باید سعی کنند که از نقشه‌های هوائی نهایتاً برای اثبات سایر دلایل خود استفاده کنند. در مواردی اراضی احیاشده قدیمی دیمی در نقشه‌ی هوائی در بخش اراضی ملی تعیین شده است.
- اگر سن درختان قدیمی گواهی بر قدمت احیای باغ (به‌ویژه در باغات دیم) و اراضی شیب‌دار بدهد.
- اگر در مناطق دیم‌زار، راه‌ها و گذرگاه‌هائی باشد که حاکی از استفاده‌ی قدیمی از آن‌ها فقط برای رفت‌وآمد به اراضی دیم‌زار بوده، اینک متروکه شده و آثاری از آن‌ها به جای باشد از مستثنیات به حساب می آید.
- اگر در قسمتی از اراضی آثاری از خرمنگاه‌های قدیمی مشاهده شود. معمولاً این خرمنگاه‌ها در یک قطعه زمین صاف در جاهای بلند و مرتفع ساخته شده تا از وزش باد برای جداسازی دانه از کاه استفاده نمایند.
- اگر در نحوه‌ی آرایش زمین، آثار شخم، شیار، قطعه‌بندی، کرت‌بندی و بیجه‌بندی‌های قدیمی که حاکی از مزروعی بودن باشد مشاهده شود.
- اگر وضعیت و موقعیت مکانی زمین به نحوی باشد که عرفاً به نام چراگاه و مرتع معروف نباشد.
- اگر شیب زمینی مناسب و جنس خاک مستعد زراعت باشد، اگرچه که ممکن است سال‌ها دور از کشت بوده و آثار زراعت محو شده باشد ولی وضعیت زمین گویای این واقعیت باشد که چنین زمینی در گذشته نمی‌تواند بیکار مانده باشد و مردمان سختکوش گذشته از این‌گونه اراضی مستعد، حداکثر استفاده را می‌نموده‌اند.
- اگرچه با اجرای مواد ۲ و ۵۶ از قوانین مربوط به ملی شدن اراضی و نرسیدن اعتراض مردمی در مهلت قانونی، اسناد مالکیت مردم باطل تلقی می‌شود و باید سند جدید به نام دولت صادر شود، ولی توجه و دقت در مفاد اسناد و مبایعه‌نامه‌های قدیمی ادعائی مردم می‌تواند کمک موثری در تشخیص قدمت احیای اراضی مورد اختلاف بنماید.
