معماری و شاهکارهای گنبد سلطانیه که باید بدانید
گنبد سلطانیه بزرگترین گنبد آجری جهان است که در زمان ایلخانی ساخته شده است. ساختمان این مسجد، بسیار نفیس و فوق‌العاده و از لحاظ معماری، طراحی داخلی و فضاسازی در جهان شناخته شده است. در این مطلب قصد داریم به بررسی معماری و ویژگی‌های منحصر به فرد گنبد سلطانیه که در زنجان قرار دارد بپردازیم؛ پس اگر تا پایان این مطلب با ما همراه باشید احتمال می‌دهیم اطلاعات جامع و کاملی در مورد ویژگی‌های منحصر به فرد گنبد سلطانیه و همینطور رازهای این بنای زیبا به دست بیاورید
گنبد سلطانیه در کجا قرار دارد؟
گنبد سلطانیه واقع در ۳۰ کیلومتری شرق استان زنجان و در محاصره شهر تاریخی و قدیمی سلطانیه قرار دارد. این ساختمان هشت ضلعی که هر طرف آن تقریباً ۸۰ متر است در قلعه و یا ارگ قدیمی به نام ارگ سلطانیه که در زمان گذشته پایتخت اولجایتو حاکم ایلخانیان بوده است ساخته شده است.
این بنای تاریخی و این گنبد باشکوه سلطانیه که در زمینی به مساحت ۱۸ هکتار قرار داشت و توسط دیوار محاصره شده است، یکی از مشخصه‌های اصلی شهر قدیمی سلطانیه به شمار می‌رود. استحکام این بنا و روش ساخت این گنبد با عظمت، الگوی ویژه‌ای برای ساخت گنبدهای بزرگ دنیا هم چون گنبد بزرگ فلورانس ایتالیا و همینطور گنبد عمارت تاج محل هندوستان است.
برخی از ویژگی‌های اصلی گنبد سلطانیه
گنبد سلطانیه یکی از قدیمی‌ترین گنبدهای دو بخشی یا دو پوسته ایران است. نمای بیرونی گنبد، آبی به رنگ فیروزه‌ای بوده که البته در برخی از زمان‌ها به رنگ سبز نیز دیده میشود. فضای داخلی اتاق‌ها و داخل گنبد سلطانیه با آجرهای رنگی و گچ کاری‌های زیبا تزئین شده است. در قسمت بالای ساختمان سالن‌ها و اتاق‌های ویژه و متعددی ساخته شده که چشم‌انداز ویژه‌ای نسبت به شهر سلطانیه دارد. در دو طرف سقف و گنبد، آیات قرآنی و اسم خدا و روایات مشهور نوشته شده است که هر دو نماد هویت ایرانی و اسلامی آن است. همچنین استفاده از خطوط منحصر به فرهنگ اسلامی در این بنا نشانه مهر تاییدی بر مسلمان بودن ایرانیان و همینطور نمایانگر آخرین دین الهی یعنی اسلام است.
ساخت گنبد سلطانیه در سال ۱۳۰۲ هجری قمری حدود ۷ قرن گذشته به دستور الجایتو در پایتخت ایلخانیان آغاز شد و این ساخت و ساز ده سال به طول انجامید و در سال ۱۳۱۲ هجری قمری تکمیل شد.
گنبد سلطانیه که یکی از بزرگترین گنبدهای آجری جهان است در بین معروف‌ترین بناها و گنبدهای آجری جهان قرار می‌گیرد. همچنین گنبد بزرگ سلطانیه که در حال حاضر یکی از بزرگترین گنبدهای آجری جهان است از نظر ارتفاع پس از گنبد سانتا ماریا ایتالیا و مسجد ایا صوفیه ترکیه قرار دارد و دارای سه قسمت: ورودی اصلی، آرامگاه و ایوان است.
همچنین دکوراسیون و ساختار مقبره که نقطه عطفی در معماری آن دوران به شمار می‌رود یک سبک جدید در معماری ایجاد کرده که متفاوت از دوره سلجوقیان به شمار می‌رود.
هشت مناره بزرگ دور تا دور گنبد بزرگ سلطانیه قرار دارند که کاربردهای متعددی داشته است یکی از مهمترین و هوشمندانه‌ترین کاربردهای آن حفظ استحکام بنا در زمانی که گنبد بزرگ سلطانیه کاربردهای نظامی داشته بوده است. همچنین وجود ۸ ماذنه برای اینکه به تمام نقاط شهر صدا برسد از دیگر کاربردهای این ۸ مناره بوده است. در ادامه به نقش «فدایی» این مناره‌ها نیز اشاره می‌کنیم.
ویژگی‌های منحصر به فرد گنبد سلطانیه چیست؟
گنبد سلطانیه از نظر ارتفاع به عنوان سومین گنبد بزرگ جهان بعد از کلیسای سانتا ماریا ایتالیا و مسجد ایاصوفیه ترکیه شناخته میشود. همچنین این بنا به عنوان بزرگترین گنبد تاریخی در ایران و بزرگترین گنبد آجری در جهان شناخته میشود.
گنبد سلطانیه در بُعد جهانی شهرت بسیار ویژه‌ای دارد و در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است. این گنبد اولین نمونهٔ گنبد دو پوسته در جهان به شمار می‌رود که در دنیا ساخته شده است. گنبد سلطانیه الهام بخش معماران در ساخت کلیسای سانتا ماریا دلفیوره ایتالیا یا کلیسای جامع فلورانس و عمارت تاج محل هندوستان بوده است. وزن تقریبی این گنبد ۱۶۰۰ تن است که مدت بیش از ۷۰۰ سال همچنان پابرجا مانده و تنها ۸ سانتیمتر نشست داشته است.
گنبد بزرگ سلطانیه بنایی برای دفن پیکر امام علی و فرزندش در زمان حکومت ایلخانیان شهر سلطانیه به عنوان سومین پایتخت بزرگ ایران بعد از مراغه و شهر تبریز به شمار می‌رفت. سلطانیه در میان دشتی وسیع قرار دارد که از آن به عنوان حیاط خلوت دربار و ایرانیان برای تفریح و شکار استفاده می‌شده.
پس از گذشت مدتی از زمان حکومت ایلخانیان چهارمین سلطان مغول به نام ارغون خان دستور به ساخت شهر سلطانیه در این مکان زیبا داد تا در این مکان اقامت کند.
وظیفه طراحی و نظارت بر ساخت این بنا توسط وزیر سلطان، به نام خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی انجام گرفت. او کسی بود که پس از مشرّف شدن به زیارت حضرت علی و فرزندش امام حسین به مذهب شیعه گروید و تصمیم گرفت قبر حضرت علی و امام حسین را به سلطانیه منتقل کند و گنبدسلطانیه را به عنوان آرامگاه ایشان اختصاص دهند.
در واقع هدف اصلی سلطان از احداث چنین بنای منحصر به فرد این بود که پیکر مطهر امام اول شیعیان را درآن به خاک بسپارد اما با مخالفت علمای شیعه موفق به انجام چنین کاری نشد و پس از مرگش این آرامگاه به عنوان مکانی برای آرامگاه خود او در نظر گرفته شد.
ویژگی‌های معماری گنبد سلطانیه
گنبد سلطانیه یک ساختمان سه طبقه است که سبک نمای آن تقلیدی از معماری سلجوقی است.طبقه اول و طبقه همکف گنبد سلطانیه فضایی مستطیل شکل دارد و طبقه دوم و سوم این بنا فضایی به صورت هشت ضلعی دارد که هر ضلع آن ۱۷ متر طول دارند.
علت استفاده کردن از عدد ۸ در این معماری به صورت دقیق مشخص نیست اما این عدد همانند ۷ و ۱۲ مقدس به شمار نمی‌آید؛ با این حال برخی امکان ایجاد ساعت آفتابی را دلیل این کار قلمداد می‌کنند .
و برخی دیگر به هندسه ویژه‌ای که عدد هشت در ایجاد معماری با استحکام بالا بنا دارد اشاره می‌کنند. از سوی دیگر عده‌ای می‌گویند که این بنا با الهام از هشت در بهشت به صورت هشت ضلعی ساخته شده است.
یکی دیگر از ویژگی‌های جذاب گنبد سلطانیه تعداد پله‌های ورودی به این ساختمان استعداد این پله‌ها ۱۱۰ عدد است که در حروف ابجد با نام علی علیه السلام مترادف است.
مصالح اصلی مورد استفاده شده در گنبد سلطانیه آجر و خشت است تنها در قسمت بالای گنبد روکشی از جنس کاشی‌های فیروزه ای و لاجوردی که به شیوه معرق کاری به کار رفته‌اند دیده میشود. ملات مورد استفاده در این بنا نیز مخلوطی از گچ و مقدار اندکی آهک است.
بخش‌های اصلی گنبد سلطانیه
گنبد سلطانیه دارای سه بخش اصلی تربت خانه، سردابه و گنبد خانه است.
• تربت خانه در ضلع جنوبی گنبد سلطانیه قرار دارد که قرار بود محل دفن پیکر حضرت علی و فرزند ایشان به آنجا باشد.
اما پس از انجام نگرفتن این کار، پادشاه تصمیم گرفت تا خاک نجف و کربلا را به شهر سلطانیه انتقال دهند تا در ساخت قسمتی از بنا از آن استفاده کنند.
روی دیوارهای محراب بخش تربت خانه با استفاده از تربت امام حسین، سوره ملک و با دو خط کوفی و ثلث نوشته شده است. کاشی‌های طلایی رنگ و نقش‌دار که عمدتاً به شکل هشت گوش در این بنا استفاده شده‌اند نیز در شگفت انگیزی و خارق‌العاده بودن و کم‌نظیر بودن این بنای معماری افزوده است. محوطه تربت خانه در اندازه ۱۷ متر طول ۸ متر عرض و ۱۶ متر ارتفاع قرار دارد.
• در زیر بخش تربت خانه، فضای جانبی برای گنبدسلطانیه وجود دارد که با آن سرداب می‌گویند.
ایلخانیان به رسم گذشتگان خود و به پیروی از اعتقادات و آیین نیاکان خویش مردگان را در گورهای سردابه‌ای در زیر زمین دفن می‌کردند و اسباب و زیور‌آلات را به تناسب جایگاه اجتماعی هر فرد در کنار او قرار می‌دادند.
این بخش که به سردابه مشهور است در ایوان جنوبی تربت خانه نیز قابل دسترس است در وسط سردابه محل قبری قرار دارد و در طرفین آن دو فضای کوچکتر وجود دارد که با وجود کاوش‌های به عمل آمده در این محل هیچگونه قبری در آن رویت نشده اما مورخین برای این باورند که سلطان محمد خدابنده فردی که تصمیم گرفته بود که قبر حضرت علی و امام فرزندش امام حسین را به این مکان منتقل کنند در همین سردابه دفن شده است.
• بخش اصلی و بزرگ گنبد سلطانیه که به گنبد خانه معروف است ارتفاع حدود ۵۰ متر و قطر دهانه آن حدود ۲۶ متر است.
این گنبد که اولین نمونه موجود از گنبدهای دو پوسته‌ای یا دو جداره جهان به شمار می‌رود دارای ۱۶۰ سانتی متر ضخامت و فاصله بین دو پوسته آن ۶۰ سانتیمتر است. دو جداره بودن این گنبد دلیلی بر هوشمندی معماران در ارتباط با مسائل ایستایی سازه و نشان دادن فضای توخالی بین بنا برای مقاومت در مقابل زلزله بوده است. در فضای گنبدخانه ۸ جرز یا دیوار سنگین با عرض ۸ متر قرار دارد که موجب انتقال وزن گنبد به شالوده‌ها و پی‌های ساختمان و سطح مقطع ساختمان میشود. جالب است بدانید که بر روی هر کدام از این دیوارها در حدود ۲۰۰ تن بار وارد میشود.
