قالب‌های قائم
قالب‌های قائم قالب‌هایی هستند که از آن‌ها برای قالب‌بندی دیوار و ستون استفاده می‌شود.
اجزای قالب قائم (مثلاً قالب دیوار و ستون) عبارت‌اند از:
۱) صفحۀ رویه
۲) پشت‌بند قائم
۳) پشت‌بند افقی یا کمرکش
۴) بولت
۵) وادار
۶) فاصله‌دهنده
صفحۀ رویه خط اول مواجهه با فشار بتن است که فشار وارده را به پشت‌بند قائم منتقل می‌کند. پشت‌بند قائم بر پشت‌بندهای افقی متکی است که پشت‌بندهای افقی توسط بولت به‌صورت روبه‌روی هم بسته شده و درنهایت فشار بتن را به بولت می‌رسانند. وادار وظیفۀ حفظ تعادل را دربرابر نیروهای ضربه و یا فشار باد داراست و نقشی در تحمل فشار بتن ندارد. فاصله‌دهنده نیز فاصلۀ دو قالب را حفظ می‌کند.
بولت از عوامل اصلی در حفظ پایداری قالب بوده و فشار دیوار دو طرف را در حال تعادل نگه می‌دارد. درواقع بولت تکیه‌گاه پشت‌بند افقی است. تا قبل از استفاده از بولت، برای بستن قالب دو طرف دیوار به هم از سیم نجاری استفاده می‌شد. سیم نجاری در هنگام بتن‌ریزی مقداری وامی‌داد و درنتیجه قالب از هم باز می‌شد و شکم می‌داد. امروزه با استفاده از بولت به‌صورت میلۀ دو سر رزوه، به‌خوبی با فشار درونی قالب مقابله می‌شود.
بولت معمولی از میلۀ رزوه شده، دو مهره و غلاف تشکیل یافته است. رزوۀ بولت باید دنده‌درشت باشد تا ریختن شیرۀ بتن فاصلۀ بین رزوه‌ها را پر نکند. در بولت‌های رزوه‌ریز، شیرۀ بتن وارد شیارهای رزوه شده و از دوران مهره جلوگیری می‌نماید. غلاف دو وظیفه بر عهده دارد. اول ایجاد فضایی نفوذناپذیر برای عبور بولت و دوم به‌عنوان فاصله‌دهنده بین دو قالب طرفین.
البته در عمل فقط از غلاف به‌عنوان فاصله‌دهنده استفاده نمی‌شود و فاصله‌دهنده‌های چوبی در بالای قالب و یا فلزی در فواصل میانی قالب نیز مورداستفاده قرار می‌گیرد. اثر غلاف به‌صورت مجرایی در داخل بتن باقی می‌ماند که برای دیوارهای مخازن مطلوب نیست و آن را از آب‌بندی می‌اندازد. در چنین دیوارهایی که آب‌بندی کامل آن‌ها موردنظر است، از بولت‌های کور استفاده می‌شود.
انواع قالب‌های ستون
دستۀ مهمی از قالب‌های قائم، قالب‌های ستون هستند. از نظر شیوۀ ساخت و استفاده، قالب‌های ستون به‌صورت زیر طبقه‌بندی می‌شوند:
۱) قالب سنتی
۲) قالب پانلی
۳) قالب یکپارچه
۴) قالب بالارونده
۵) قالب لغزنده
قالب ستون متشکل از دو جزء اصلی است؛ رویه و یوغ. یوغ در حقیقت پشت‌بند قالب ستون است و همانند یک کلاف رویه را دربرمی‌گیرد. ازلحاظ سازه‌ای، یوغ یک قاب خودتعادل است و تحت اثر فشار داخلی قالب، تحت نیروی کششی و لنگر خمشی قرار می‌گیرد.
-
قالب سنتی
در قالب‌های سنتی ستون، رویه از الوارهای ۲۰ تا ۲۵ میلی‌متر و عرض ۱۵۰ تا ۲۵۰ میلی‌متر تشکیل می‌یابد که به پشت‌بندهایی در فواصل ۴۰ تا ۶۰ سانتی‌متر میخ می‌شوند. این پشت‌بندها درهنگام واداشتن ستون مقابل یکدیگر قرار گرفته و توسط میلگردهایی با دو انتهای رزوه شده به‌صورت دوبه‌دو به یکدیگر متصل شده و تشکیل یوغ می‌دهند. فاصلۀ بین پشت‌بندهای دو قالب مقابل با میلگرد، توسط گوه پر می‌شود. بدین‌ترتیب یوغ همانند تنگ، چهار سطح قالب را دربرمی‌گیرد.
نکتۀ مهم درمورد قالب‌های سنتی این است که هندسۀ آن به‌طور خاص منطبق بر هندسۀ قطعه‌ای است که برای آن ساخته می‌شود و بعد از قالب‌برداری معمولاً باید تحت تعمیر قرار گیرد و یا هندسۀ آن برای انطباق با قطعۀ دیگر کاملاً به‌هم بخورد. این قالب‌ها معمولاً در پای کار ساخته شده و واداشته می‌شوند. تعداد تکرار آن‌ها محدود بوده و مهم‌ترین مزیت آن ساخت آسان آن به‌کمک گروه‌های قالب‌ساز نجاری است و معمولاً گروه قالب‌بند، تخصص ساخت و تعمیر و نصب قالب را نیز به‌عهده دارد.
-
قالب پانلی
زمان زیادی که بابت ساخت و یا ایجاد تغییرات در قالب‌های سنتی صرف می‌شد، پیمانکاران کارهای بتنی را به‌فکر ساخت پانل‌های پیش‌ساخته انداخت که جفت‌وجورکردن آن‌ها به یکدیگر ساده بوده و با اتصال قطعات مختلف آن‌ها به یکدیگر، هندسۀ موردنظر حاصل می‌شد. اولین سری قالب‌های پانلی، عبارت بود از پانل‌هایی به رویۀ چندلایی که توسط کلاف و پشت‌بند چوبی تقویت می‌شد. این پانل‌ها غالباً توسط گروه‌های نجاری در پای کار ساخته می‌شد، لیکن مونتاژ و واداشتن آن‌ها برعهدۀ گروه نصاب قرار داشت.
بدین‌طریق اولین تجربه در تفکیک وظایف گروه‌های قالب‌ساز و نصاب قالب شکل گرفت. بعدها ساخت پانل‌ها به‌صورت تولید کارخانه‌ای درآمد و بدین‌ترتیب استفاده از مصالح دیگر به‌جای چوب در ساخت پانل‌ها موردتوجه قرار گرفت که انواع متداول آن به‌شکل زیر است:
۱) پانل با رویۀ چندلایی و کلاف و پشت‌بند فلزی یا آلومینیومی
۲) پانل با رویه و کلاف و پشت‌بند فلزی (پانل تمام‌فلزی)
۳) پانل‌های آلومینیومی
نکتۀ مهم در استفاده از قالب‌های پانلی درزبندی بین پانل‌هاست که باید به‌دقت انجام شود. در سیستم قالب ستون با استفاده از پانل‌های مدولار، رویه متشکل از پانل‌هایی می‌باشد که توسط بست‌های خاص به یکدیگر متصل شده‌اند. نمای ظاهری چنین ستون‌هایی هماهنگ با ابعاد پانل‌های مورداستفاده، دارای خطوطی افقی و قائم خواهد بود.
-
قالب یکپارچه
درصورتی‌که قطعه‌ای با هندسۀ ثابت ولی با تکرار زیاد داشته باشیم، بهتر آن است که برای آن قالب یکپارچه ساخته شود. در چنین حالتی علاوه بر افزایش سرعت قالب‌بندی و قالب‌برداری، نمای بتن نیز با توجه به حذف درز بین قالب‌ها، کاملاً یک‌دست و یکپارچه حاصل می‌گردد. رویۀ قالب فلزی یکپارچۀ ستون از ورق ۳ تا ۴ میلی‌متر می‌باشد که توسط سخت‌کننده‌هایی در پشت قالب، تقویت شده است.
یوغ‌ها نیز از قوطی یا سایر پروفیل سبک می‌باشند که به‌کمک بولت‌هایی به یکدیگر کلاف می‌شوند. برای تنظیم شاغولی‌بودن ستون از جک‌هایی در وجوه ستون استفاده می‌گردد و برای عملیات بتن‌ریزی و ویبراتورزنی، سکویی در بالای ستون نصب گردیده است. قابلیت تکرار چنین قالب‌هایی زیاد است و سطح بتن حاصل نیز بسیار صاف و یک‌دست به دست می‌آید.
-
قالب بالارونده
درصورتی‌که ارتفاع ستون بنا به هر علتی بلند باشد، دیوار باید به‌صورت مرحله‌ای اجرا گردد. هر مرحله اجرای ستون را «لیفت» گویند. در اجرای سنتی برای مراحل مختلف ستون بر روی هم، لازم است دو طرف ستون داربست‌بندی گردد. در شیوۀ مدرن قالب‌بندی، با ابداع قالب بالارونده، قالب هر مرحله به مرحلۀ بعدی متکی شده و قالب همانند یک صخره‌نورد به‌سمت بالا صعود کرده و مراحل فوقانی ستون را به‌اجرا درمی‌آورد، بدون اینکه نیاز به داربست جانبی داشته باشد.
ستون‌های پایۀ پل با استفاده از قالب‌های ستون بالارونده، بدون استفاده از داربست اجرا می‌شوند. در هر مرحله در قسمت فوقانی قالب، کمربندی از قالب تحتانی برجای می‌ماند که قالب تحتانی بعد از جداشدن از بتن، به‌روی آن بسته شده و یک لیفت قالب‌بندی انجام می‌گردد.
-
قالب لغزنده
بحث مربوط به قالب‌های لغزنده به مقاله‌ای با این عنوان واگذار شده است.
منبع: راهنمای قالب‌بندی ساختمان‌های بتن‌آرمه، دفتر امور مقررات ملی ساختمان
